Vandaag was mijn laatste werkdag in het ‘oude’ huis in Rotterdam. Volgende week verhuis ik naar Kapelle en wordt dat dus ook de nieuwe vestigingsplaats van Louise Cornelis Tekst en Communicatie. Mijn werkgebied verandert niet – voor interessante opdrachten kom ik graag uit Zeeland aangereisd.

Vanwege de verhuizing ben ik ‘uit de running’ tot 2 mei. Even geen blogposts dus, daarna pak ik de draad gewoon weer op. Ik ben in de tussentijd wel per mail en zo nodig telefonisch bereikbaar.

Afgelopen donderdag ging het college Woorden als Wapens over metaforen. Iets preciezer: het boek van Lakoff & Johnson daarover stond centraal. En dat is niet zomaar een boek. Ik las het zelf in mijn promotietijd, ik vond het meteen zeer indrukwekkend, en ik denk dat er geen enkel ander vakboek is waar ik zo vaak aan terug heb moeten denken. Ik heb de studenten twee van die keren verteld, en daarmee – hopelijk – geïllustreerd wat de titel van het boek betekent. In het Engels is het ‘metaphors we live by’, in de Nederlandse vertaling ‘leven in metaforen’. Het is precies dat besef, dus dat we ‘leven in metaforen’, dat ik toen zo indrukwekkend vond en waar ik nog zo vaak aan heb moeten denken.

De ene van de twee ervaringen met ‘leven in metaforen’ heb ik al eens opgeschreven, namelijk in mijn boek over mijn fietsreis door Afrika. Het staat op p. 85 en het gaat over de confrontatie in Ethiopië met onze (Westerse) obsessie met het ‘hebben’ van tijd. Dat is een metafoor: tijd is geld, of tijd in bezit (‘TIJD IS BEZIT’ zouden Lakoff en Johnson schrijven, want de conceptuele metafoor, zoals zij dat noemen, schrijf je in hoofdletters). Ik kan niet buiten die metafoor over tijd denken, of hooguit nog in TIJD IS EEN CONTAINER (‘er zitten 24 uur in een dag’), en ik kan me dus niet voorstellen hoe Ethiopiërs tijd conceptualiseren, maar ik kan me dankzij Lakoff en Johnson nog net wel voorstellen dat het anders kan. Ik vind dat hoopvol, de studenten vonden het geloof ik ook wel confronterend (eentje zei dat hardop). Ze herkennen het probleem van (niet genoeg) tijd ‘hebben’ natuurlijk.

Overigens heb ik sinds ik Afzien voor beginners schreef nog wel gelezen over andere opvattingen van tijd. Precies hoe het zit bij Ethiopiërs weet ik niet, maar ik heb wel geleerd dat in agrarische samenlevingen tijd meer als een cyclus wordt opgevat en dat daar ook meer besef is van dat je het maar moet nemen zoals het komt – in tegenstelling tot ons gevoel van controle, maakbaarheid en dus ook plicht om wat te maken van je ‘kostbare’ tijd.

De andere ervaring heb ik niet eerder opgeschreven dus hier komt-ie.

Het is al zo’n twintig jaar geleden dat ik werd gevraagd als tweede begeleider voor de master thesis’en van studenten van een opleiding tot therapeut. Dat jaar konden die voor het eerst een mastertitel verwerven, doordat het beroepsinstituut was gaan samenwerken met een buitenlandse universiteit. Bij het instituut was weinig know-how van academisch schrijven, dus daar hadden ze mij voor gevraagd. Ik vond het leuk: fijne mensen, bijzondere onderwerpen.

Het eerste begeleidingsgesprek. De student had als onderwerp ‘afstand en nabijheid in het therapeutisch contact’. Interessant, maar wel een metafoor en voor serieus onderzoek kom je daar niet mee weg. Dus ik vroeg: kun je letterlijker omschrijven wat je wilt gaan onderzoeken, dus zonder deze metafoor? Ze keek me aan alsof ze het in Keulen hoorde donderen – ze had geen idee waar ik het over had. Dus ik uitleggen: afstand en nabijheid zijn metaforen, want je gaat er geen meetlat tussen leggen, het gaat je niet om de fysieke afstand. Om wat gaat het je dan wel? ‘Emotionele afstand’ is geen oplossing, want dan blijf je in de metafoor. Ik wist ook niet zo gauw te bedenken wat het dan wel was, maar dat vond ik ook niet mijn verantwoordelijkheid.

Ik kreeg het niet uitgelegd, voelde me steeds machtelozer, en zij ging steeds wanhopiger kijken. Ik draaide me naar de eerste begeleider, de directeur van de opleiding en een ervaren rot in het therapeutenvak. Tot mijn schrik zag ik bij hem dezelfde wanhoop. Hij snapte mij ook niet. Hij vond dat ik zeurde – iedereen kende de ervaring toch? Hij liet me zelfs dichterbij komen en verder af, om te ervaren wat dan uitmaakte. Waarop ik zei: ja, maar dat is de fysieke afstand en dat is nou precies wat ze níet wil onderzoeken. Hij werd en wat bozig van: ik was maar dom dat ik het niet zag. Dat leek mij een geval van projectie, maar dat heb ik maar niet gezegd.

We kwamen er niet uit. Ik had – denk ik nu – beter iets eerder ‘laat maar’ kunnen denken – ze zou er ongetwijfeld verderop in het proces tegenaan lopen dat ze niet precies had omschreven wat ze wilde onderzoeken. Dan had ik haar in elk geval gewaarschuwd. Nu werd het vervelend, en het had ook nog een staartje: ik werd verder bedankt voor mijn bijdrage aan de begeleiding. Ik ben ‘privé’ door een paar studenten ingehuurd voor schrijfhulp, maar niet door haar. Ze heeft het gelukkig wel gehaald, hoorde ik via-via, maar wel met moeite.

Wat dit illustreert, is de crux van Lakoff & Johnson: we leven dusdanig in metaforen dat we er niet eens buiten kúnnen denken. Die ervaren therapeut en zijn leerling kunnen niet anders over een bepaalde ervaring in het therapeutisch contact denken dan in termen van een afstands-metafoor. Ik  kan niet anders over tijd denken dan in termen van bezit. Onze taal weerspiegelt dat denken. Meer in het algemeen kunnen we bijna niet over abstracties nadenken anders dan in concretere, meestal lichamelijke en zintuiglijke, termen – metaforen dus. Metaforen zijn dan ook alomtegenwoordig.

Dát is leven in metaforen. Lakoff & Johnson – ik ben fan.

In de aanloop naar het college heb ik even wat gegoogled op de afstandsmetafoor, en toen vond ik ‘betrokkenheid’ als doeldomein, dus waar dat voor staat: ‘BETROKKEN IS NABIJ’, zoiets. Ik vind dat op het randje omdat er met dat ’trekken’ weer iets bijna-metaforisch in zit. Iets met begrip of empathie misschien? Best lastig.

Eén van mijn studenten zei donderdag ook nog dat de afstandsmetafoor verhult dat de ervaring maar aan één kant zit. Dat klopt. Afstand meten doe je tussen twee punten, maar je kunt bijvoorbeeld zeggen ‘ik ben heel close met hem’ terwijl die hij dat helemaal niet zo ervaart. Dat metaforen iets verhullen is sowieso zo – zo kun je ze ook goed strategisch/retorisch inzetten. Dat maakt ze ‘wapens’, uit de titel van het vak.

Enne: lees dat boek! Het is heel toegankelijk geschreven, en je wordt je bewust van iets essentieels!

Tijdens het college van vorige week realiseerde ik me dat het eigenlijk best gek is dat voor veel adviseurs schrijven zo belangrijk is. We zijn aan het inzoomen: van deze vorm van tekstanalyse (registeranalyse) in het algemeen naar zakelijke teksten, naar adviesrapporten en uiteindelijk naar de rapporten van het Adviescollege ICT-toetsing in het bijzonder. Daarom maakten we een situationele analyse van adviesrapporten, de eerste stap van registeranalyse.

We hadden het er eerst over gehad dat adviseren persoonlijk en relationeel is, en dat de ontvanger veel belang heeft bij de tekst. Daarna kwam de communicatievorm aan de orde, en die is juist afstandelijk: bij schriftelijke communicatie is er per altijd afstand in tijd en plaats tussen de deelnemers, anders dan bijvoorbeeld in een gesprek. 

De afstand is niet extreem. Wetenschappelijke teksten bijvoorbeeld, daarvan is de afstand tussen schrijver en lezer veel groter. Dat is dan ook een minder persoonlijke en relationele bezigheid, met minder direct belang. De afstand in tijd kan zelfs heel groot zijn: klassiekers worden zelfs eeuwen later nog gelezen. Een adviesrapport verliest vrij snel zijn relevantie, behalve misschien voor – zeldzaam – archiefonderzoek. 

Ineens dacht ik: die afstandelijkheid van schrijven is eigenlijk best gek. Bij iets met als kenmerken persoonlijk, relationeel en groot belang zou ik denken: communiceer zo direct mogelijk. 

Nou doen adviseurs dat in principe ook wel natuurlijk. Veel van de beïnvloeding v indt daar plaats: in direct contact tussen adviseur en geadviseerde. Schrijven is dan vooral vastleggen voor later en anderen. Dat is ook belangrijk. 

En toch denk ik… ik wou dat meer adviseurs experimenteerden met andere vormen dan een ‘gewoon’ adviesrapport!

In mijn trainingen gaat het er vaak om dat je de lezer helpt als je document een transparante structuur heeft: logisch en simpel, zodat je hem in één zin aan kunt kondigen. Zo’n soort zin:

Hiervoor zijn drie argumenten, die in de drie hoofdstukken van dit rapport een voor een aan de orde komen.

Wat ik er wel eens bij zeg, is dat dat niet ‘moet’ en dat je met structuur van alles kunt doen, als je maar uitlegt aan de lezer wat dat is. Zo van:

Er volgen nu dertig pagina’s waarvan in eerste instantie de samenhang onduidelijk zal zijn, maar ik beloof: daarna valt alles op zijn plek.

Dat zou ik niet aanraden, hoor, voor een zakelijke tekst, maar het kán wel.

Voor literaire teksten geldt dat als ze zo’n aangekondigde en transparante structuur zouden hebben, dat gek zou zijn. Het kan wel, althans,  dat heb ik wel eens gehoord, een postmoderne detective die begint met iets als:

De butler deed het, met een bijl, en hij had daarvoor drie redenen:

Maar meestal moet je bij een literaire tekst zelf puzzelen, en dat is een deel van de lol van zulke teksten lezen: het is bevredigend als het puzzeltje klopt.

Onlangs las ik een boek waarvan ik het puzzeltje niet gelegd kreeg. Het ging om Van wie is de finish? Ik vond het verder een interessant boek over voor mij relevante thema’s, met zeer sterke passages. Ik heb het dan ook met plezier gelezen.

Het fascineert me natuurlijk van uit mijn werk met zakelijke teksten hoe het kan dat ik toch een fiks structuurprobleem ervoer. Ik stuitte op drie problemen:

• Ik kon niet achterhalen wat de climax van het verhaal is. Daar was ik wel naar op zoek, deels omdat ik die sowieso verwacht in zo’n ego-document, iets van catharsis, en deels omdat op de achterflap staat dat het boek de reis schetst naar ‘zijn belangrijkste finish ooit’. Ik kon er niet achter komen welke dat is. Er zijn meerdere kandidaten. Inhoudelijk de meest waarschijnlijk staat in de epiloog, wat ik een gekke plek ervoor vind. En dan nog krijgt hij daar onvoldoende nadruk: het gaat daar te snel en te makkelijk (ik spoil niet, vandaar dat ik er niets inhoudelijks over zeg). Ik vind het jammer, want daardoor kan ik ook niet goed volgen waar zijn persoonlijke proces toe geleid heeft.
• In het voorwoord staat alleen maar dat de structuur niet chronologisch is. Hoe dan wel? Ik heb geen idee, ik kon er niet achter komen. Het is toch ten dele wel chronologisch, en de chronologie is kennelijk belangrijk, want sommige stukken hebben een datum. De volgorde zal ook echt niet helemaal willekeurig zijn. Of misschien heeft dat wel zo gevoeld voor de schrijver, maar die had dan toch – wat mij betreft – dat stapje extra moeten zetten om de lezer te kunnen vertellen hoe de opbouw in elkaar zit.
• De structuur is (te) complex. Het is dus een niet-chronologisch ego-document, met ook nog voor elk van de ongeveer veertig hoofdstukjes een losse songtekst of citaat die ik ook nog aan het hoofdstuk moet zien te relateren. Het zijn zo tachtig inhoudselementjes, op 226 pagina’s! Dat is me te veel. 

Hiervan is het eerste punt het belangrijkste. Die andere twee dingen waren op hun pootjes terecht gekomen als ik die climax had kunnen achterhalen. Tachtig elementjes in een niet-chronologische structuur, dat had goed kunnen komen als ik aan het eind had geweten waar het allemaal toe leidde. Uiteindelijk is dat het allerbelangrijkste: aan het eind een gevoel van snappen.

Zo realiseerde ik me: dat is net als bij zakelijke teksten – toch. Nouja, daar mag het eerder dan aan het eind, dat is het hele idee van ‘hoofdboodschap voorop’.  De overeenkomst is dat de structuur ook daar niet op zichzelf staat: die dient de hoofdboodschap. Dat eerste voorbeeld van hierboven, dat zijn niet zomaar drie argumenten, het zijn argumenten voor de hoofdboodschap.

Anders is ook zo’n transparante structuur niet veel meer dan los zand. Dat krijg je zelfs met de beste structuuraankondiging niet aan elkaar geplakt.

Mij valt de laatste tijd in de corona-communicatie op dat een uiting door verschillende mensen totaal verschillend begrepen kan worden. Het is op dit moment actueel door de uitspraken van Diederik Gommers over het virus als ‘peanuts’. Ik denk dat hij daar een gevoel dat leeft onder jongeren goed onder woorden bracht, maar zijn woorden kunnen ook anders geïnterpreteerd worden, zeker als ze, zoals gebeurde, zonder context gebracht worden. Ik begrijp wat hij zegt als vrije indirect rede. Zulke vormen zijn wel vaker tricky, ik herinner me onder andere de affaire rond de vermeende homohaat en anti-semitisme in Mystiek Lichaam.

Bij de meest recente persconferentie deden zich ook een paar gevallen voor van verschil in begrip. Zo benadrukte Van Dissel de grote onzekerheid in de modellen voor de verwachte ziekenhuisopnames. Ik hoor daarin: ‘dus we hebben alle redenen om voorzichtig te zijn’. Twee dagen later hoorde ik René van der Gijp bij Veronica Inside daarover iets zeggen wat meer neerkwam op: ‘ze weten het niet en ze doen dus maar een totale gok’. ‘Ze’ zijn de wetenschappers van het RIVM. Open zijn over onzekerheid ondermijnt dus bij sommige mensen het vertrouwen in de wetenschap.

Sowieso heb ik volgens mij het verhaal van Van Dissel heel anders begrepen dan veel mensen. Ook manlief en ik moesten even gniffelen om de metafoor van de persoon in de andere jas die je niet meer herkent, maar verder vond ik het een goed te volgen verhaal dat bevestigde wat ik al wist. Ik miste alleen nog een paar dingen, en ik zat me ondertussen wel af te vragen waarom zo’n verhaal niet ondersteund kan worden met visuele middelen – zei ik al eerder, het format van de persconferentie is sleets.

Naderhand las ik de vernietigende reacties over dat het allemaal veel te moeilijk was geweest en dat Van Dissel het nut van de booster onderuit had gehaald. Dat laatste, ja, zo kun je het inderdaad ook horen, want hoezo herkent die booster de jas dan weer wel? Dat is het gevaar van metaforen… Het eerste vond ik confronterend. Ik had vooral zitten luisteren als bezorgde burger Louise, niet als communicatiespecialist, en burger Louise is zeer hoogopgeleid, goed geïnformeerd en buitengewoon taalvaardig. Als het verhaal burger Louise kon behagen, is er inderdaad een grote kans dat het veel te moeilijk is. Oeps.

Ik had nog zo’n moment waarvan ik me achteraf realiseerde: oeps, elitair. In een reactie op een vraag over het draagvlak voor de nieuwe ‘lockdown’ (ik zet dat tussen aanhalingstekens want in een echte lockdown kunnen mensen niet massaal over de grens de dingen doen die ze in eigen land niet mogen en ook niet in bomvolle treinen en vliegtuigen zitten) had Rutte het over geluiden uit zijn eigen omgeving, waarin mensen zeiden, ik citeer Rutte:

Luister, we maken ons zeer grote zorgen over omikron. We zien al die berichten. Kijk vandaag gewoon op de buitenlandse websites (…)

Met die woorden wist Rutte mij voor het eerst sinds maart 2020 persoonlijk te raken. Hé, dacht ik, dit gaat over mij. Ik maakte me namelijk vooral op basis van buitenlandse berichten zeer grote zorgen. Zorgen die ik me eerder ook al had gemaakt, bijvoorbeeld over de grote oversterfte in Nederland, maar daar ging het nooit over (ook in die persconferentie weer niet – het zwijgen over de dood en de doden vind ik een van de ergste dingen van hoe de regering met corona omgaat). Zorgen die ik had bijvoorbeeld toen ik las over het restaurant in Oslo – iets wat het Nederlandse nieuws niet had gehaald, ook niet toen het aantal besmettingen opliep tot 100 van de 120.

Uit de reacties op de persconferentie op Twitter begreep ik dat deze uitspraak begrepen is als bevestiging van ‘Rutte zit in een elitaire bubbel’. En zo is het ook natuurlijk. En ik ook. Ik lees internationale dingen via de deskundigen die ik volg op Twitter en ik volg het Vlaamse nieuws, deels uit betrokkenheid bij België, deels ook omdat ik het net iets andere perspectief op Nederland en de wereld verrijkend vind. Oeps, elitair.

Wat ik leer uit deze voorbeelden is hoe moeilijk communicatie is. Je kunt een uiting weloverwogen doen, en nog kan die volstrekt verkeerd vallen. Je hebt geen controle over wat er gebeurt aan de ontvangende kant, en echte betekenis krijgen je woorden pas daar, vooral als er onderling over gepraat wordt. Daarover heb je als zender geen controle. Dat geldt sowieso, in het algemeen, dus ook voor de zakelijke teksten die in dit weblog centraal staan. Het geldt in het bijzonder in geval van precaire (want crisis) massacommunicatie. Dat kun je eigenlijk nooit voor iedereen goed doen.

Ik denk wel dat de coronacommunicatie veel beter kan dan nu, en ook dat het beter moet. Bijvoorbeeld: meer gesegmenteerd, dus meer maatwerk per doelgroep. Visueler, creatiever, interactiever. En in elk geval anders – zoals ook Christiaan Weijts bepleitte in de NRC.