In mijn trainingen gaat het er vaak om dat je de lezer helpt als je document een transparante structuur heeft: logisch en simpel, zodat je hem in één zin aan kunt kondigen. Zo’n soort zin:

Hiervoor zijn drie argumenten, die in de drie hoofdstukken van dit rapport een voor een aan de orde komen.

Wat ik er wel eens bij zeg, is dat dat niet ‘moet’ en dat je met structuur van alles kunt doen, als je maar uitlegt aan de lezer wat dat is. Zo van:

Er volgen nu dertig pagina’s waarvan in eerste instantie de samenhang onduidelijk zal zijn, maar ik beloof: daarna valt alles op zijn plek.

Dat zou ik niet aanraden, hoor, voor een zakelijke tekst, maar het kán wel.

Voor literaire teksten geldt dat als ze zo’n aangekondigde en transparante structuur zouden hebben, dat gek zou zijn. Het kan wel, althans,  dat heb ik wel eens gehoord, een postmoderne detective die begint met iets als:

De butler deed het, met een bijl, en hij had daarvoor drie redenen:

Maar meestal moet je bij een literaire tekst zelf puzzelen, en dat is een deel van de lol van zulke teksten lezen: het is bevredigend als het puzzeltje klopt.

Onlangs las ik een boek waarvan ik het puzzeltje niet gelegd kreeg. Het ging om Van wie is de finish? Ik vond het verder een interessant boek over voor mij relevante thema’s, met zeer sterke passages. Ik heb het dan ook met plezier gelezen.

Het fascineert me natuurlijk van uit mijn werk met zakelijke teksten hoe het kan dat ik toch een fiks structuurprobleem ervoer. Ik stuitte op drie problemen:

• Ik kon niet achterhalen wat de climax van het verhaal is. Daar was ik wel naar op zoek, deels omdat ik die sowieso verwacht in zo’n ego-document, iets van catharsis, en deels omdat op de achterflap staat dat het boek de reis schetst naar ‘zijn belangrijkste finish ooit’. Ik kon er niet achter komen welke dat is. Er zijn meerdere kandidaten. Inhoudelijk de meest waarschijnlijk staat in de epiloog, wat ik een gekke plek ervoor vind. En dan nog krijgt hij daar onvoldoende nadruk: het gaat daar te snel en te makkelijk (ik spoil niet, vandaar dat ik er niets inhoudelijks over zeg). Ik vind het jammer, want daardoor kan ik ook niet goed volgen waar zijn persoonlijke proces toe geleid heeft.
• In het voorwoord staat alleen maar dat de structuur niet chronologisch is. Hoe dan wel? Ik heb geen idee, ik kon er niet achter komen. Het is toch ten dele wel chronologisch, en de chronologie is kennelijk belangrijk, want sommige stukken hebben een datum. De volgorde zal ook echt niet helemaal willekeurig zijn. Of misschien heeft dat wel zo gevoeld voor de schrijver, maar die had dan toch – wat mij betreft – dat stapje extra moeten zetten om de lezer te kunnen vertellen hoe de opbouw in elkaar zit.
• De structuur is (te) complex. Het is dus een niet-chronologisch ego-document, met ook nog voor elk van de ongeveer veertig hoofdstukjes een losse songtekst of citaat die ik ook nog aan het hoofdstuk moet zien te relateren. Het zijn zo tachtig inhoudselementjes, op 226 pagina’s! Dat is me te veel. 

Hiervan is het eerste punt het belangrijkste. Die andere twee dingen waren op hun pootjes terecht gekomen als ik die climax had kunnen achterhalen. Tachtig elementjes in een niet-chronologische structuur, dat had goed kunnen komen als ik aan het eind had geweten waar het allemaal toe leidde. Uiteindelijk is dat het allerbelangrijkste: aan het eind een gevoel van snappen.

Zo realiseerde ik me: dat is net als bij zakelijke teksten – toch. Nouja, daar mag het eerder dan aan het eind, dat is het hele idee van ‘hoofdboodschap voorop’.  De overeenkomst is dat de structuur ook daar niet op zichzelf staat: die dient de hoofdboodschap. Dat eerste voorbeeld van hierboven, dat zijn niet zomaar drie argumenten, het zijn argumenten voor de hoofdboodschap.

Anders is ook zo’n transparante structuur niet veel meer dan los zand. Dat krijg je zelfs met de beste structuuraankondiging niet aan elkaar geplakt.

Mij valt de laatste tijd in de corona-communicatie op dat een uiting door verschillende mensen totaal verschillend begrepen kan worden. Het is op dit moment actueel door de uitspraken van Diederik Gommers over het virus als ‘peanuts’. Ik denk dat hij daar een gevoel dat leeft onder jongeren goed onder woorden bracht, maar zijn woorden kunnen ook anders geïnterpreteerd worden, zeker als ze, zoals gebeurde, zonder context gebracht worden. Ik begrijp wat hij zegt als vrije indirect rede. Zulke vormen zijn wel vaker tricky, ik herinner me onder andere de affaire rond de vermeende homohaat en anti-semitisme in Mystiek Lichaam.

Bij de meest recente persconferentie deden zich ook een paar gevallen voor van verschil in begrip. Zo benadrukte Van Dissel de grote onzekerheid in de modellen voor de verwachte ziekenhuisopnames. Ik hoor daarin: ‘dus we hebben alle redenen om voorzichtig te zijn’. Twee dagen later hoorde ik René van der Gijp bij Veronica Inside daarover iets zeggen wat meer neerkwam op: ‘ze weten het niet en ze doen dus maar een totale gok’. ‘Ze’ zijn de wetenschappers van het RIVM. Open zijn over onzekerheid ondermijnt dus bij sommige mensen het vertrouwen in de wetenschap.

Sowieso heb ik volgens mij het verhaal van Van Dissel heel anders begrepen dan veel mensen. Ook manlief en ik moesten even gniffelen om de metafoor van de persoon in de andere jas die je niet meer herkent, maar verder vond ik het een goed te volgen verhaal dat bevestigde wat ik al wist. Ik miste alleen nog een paar dingen, en ik zat me ondertussen wel af te vragen waarom zo’n verhaal niet ondersteund kan worden met visuele middelen – zei ik al eerder, het format van de persconferentie is sleets.

Naderhand las ik de vernietigende reacties over dat het allemaal veel te moeilijk was geweest en dat Van Dissel het nut van de booster onderuit had gehaald. Dat laatste, ja, zo kun je het inderdaad ook horen, want hoezo herkent die booster de jas dan weer wel? Dat is het gevaar van metaforen… Het eerste vond ik confronterend. Ik had vooral zitten luisteren als bezorgde burger Louise, niet als communicatiespecialist, en burger Louise is zeer hoogopgeleid, goed geïnformeerd en buitengewoon taalvaardig. Als het verhaal burger Louise kon behagen, is er inderdaad een grote kans dat het veel te moeilijk is. Oeps.

Ik had nog zo’n moment waarvan ik me achteraf realiseerde: oeps, elitair. In een reactie op een vraag over het draagvlak voor de nieuwe ‘lockdown’ (ik zet dat tussen aanhalingstekens want in een echte lockdown kunnen mensen niet massaal over de grens de dingen doen die ze in eigen land niet mogen en ook niet in bomvolle treinen en vliegtuigen zitten) had Rutte het over geluiden uit zijn eigen omgeving, waarin mensen zeiden, ik citeer Rutte:

Luister, we maken ons zeer grote zorgen over omikron. We zien al die berichten. Kijk vandaag gewoon op de buitenlandse websites (…)

Met die woorden wist Rutte mij voor het eerst sinds maart 2020 persoonlijk te raken. Hé, dacht ik, dit gaat over mij. Ik maakte me namelijk vooral op basis van buitenlandse berichten zeer grote zorgen. Zorgen die ik me eerder ook al had gemaakt, bijvoorbeeld over de grote oversterfte in Nederland, maar daar ging het nooit over (ook in die persconferentie weer niet – het zwijgen over de dood en de doden vind ik een van de ergste dingen van hoe de regering met corona omgaat). Zorgen die ik had bijvoorbeeld toen ik las over het restaurant in Oslo – iets wat het Nederlandse nieuws niet had gehaald, ook niet toen het aantal besmettingen opliep tot 100 van de 120.

Uit de reacties op de persconferentie op Twitter begreep ik dat deze uitspraak begrepen is als bevestiging van ‘Rutte zit in een elitaire bubbel’. En zo is het ook natuurlijk. En ik ook. Ik lees internationale dingen via de deskundigen die ik volg op Twitter en ik volg het Vlaamse nieuws, deels uit betrokkenheid bij België, deels ook omdat ik het net iets andere perspectief op Nederland en de wereld verrijkend vind. Oeps, elitair.

Wat ik leer uit deze voorbeelden is hoe moeilijk communicatie is. Je kunt een uiting weloverwogen doen, en nog kan die volstrekt verkeerd vallen. Je hebt geen controle over wat er gebeurt aan de ontvangende kant, en echte betekenis krijgen je woorden pas daar, vooral als er onderling over gepraat wordt. Daarover heb je als zender geen controle. Dat geldt sowieso, in het algemeen, dus ook voor de zakelijke teksten die in dit weblog centraal staan. Het geldt in het bijzonder in geval van precaire (want crisis) massacommunicatie. Dat kun je eigenlijk nooit voor iedereen goed doen.

Ik denk wel dat de coronacommunicatie veel beter kan dan nu, en ook dat het beter moet. Bijvoorbeeld: meer gesegmenteerd, dus meer maatwerk per doelgroep. Visueler, creatiever, interactiever. En in elk geval anders – zoals ook Christiaan Weijts bepleitte in de NRC.

Hier weer wat interessante dingen over lezen en schrijven die me de laatste tijd via de sociale media (dank!) en andere kanalen bereikten:

• Twee stripdingen om mee te beginnen, eerst een leuke qua grafiek-ontwerp:  ze zijn allemaal op een herkenbare manier ‘mislukt’. Zie je alle fouten? Ten tweede een strip-o-graphic, voor mij een nieuw genre, over het schoolvak Nederlands.
• Op neerlandistiek.nl loopt op dit moment een zomerserie door Marc van Oostendorp over de samenhang in het vak Nederlands, dat immers in de beleving van velen uiteenvalt in taalkunde, taalbeheersing en letterkunde. Leuk om te volgen voor mij, en een passage in de vierde aflevering viel me op als relevant voor dit weblog:

een goede tekst, of dan toch minstens de ideale tekst, zou zo maximaal eenduidig zijn dat je tijdens het centraal eindexamen van leerlingen mag verwachten dat ze het enig juiste antwoord vinden op vragen. Dat je om zo’n maximaal eenduidige tekst te schrijven, al je basisaannamen expliciet zou moeten maken omdat je nooit zeker weet of je lezer de wereld wel op dezelfde manier ziet als jij, en dat het aantal van zulke basisaannamen bijna onbegrensd is. Een niet-ambigue tekst is daarom onleesbaar.

Ik ben het daarmee eens, ik heb dat hier al vaker betoogd: er is niet één juist antwoord op een vraag over een tekst, niet één juiste manier van lezen. In het onderwijs al niet, in de schrijfpraktijk van professionals al helemaal niet.

• Een zwaarder stuk uit mijn vakgebied, dat nogal tot bescheidenheid stemt: uit wetenschappelijk meta-onderzoek blijkt dat designkeuzes weinig uitmaken voor de overtuigingskracht van teksten. In de NRC stond er een samenvatting van in de column van Ben Tiggelaar. Disruptief formuleren werkt misschien nog het beste. En het is maar goed ook, dat er geen panacee voor overtuigingskracht was, want dan waren we dus makkelijk manipuleerbaar.
• Ik was blij met een post op neerlandistiek.nl met onderzoek naar hoe mensen frequentieaanduidende woorden (vaak, soms) begrijpen. Ik kende zulk onderzoek van vroeger, fijn om hier goed vindbare nieuwe data te hebben. Inclusief andere kans-aanduiders: hoe begrijpt de patiënt het als de dokter zegt dat je een grote kans op overleven hebt?
• Een leuk stuk over schrijfangst, hier voor bloggen, maar het is algemener herkenbaar, vind ik. De remedie? Gewoon doen.
• Tot slot een stuk over de ontwerpkeuzes en teksten van de twee corona-apps. Interessant om te lezen, al krijg ik iets jeuk van dat UX. Mijn indruk: over de teksten in de app zelf is beter nagedacht dan over het materiaal ‘eromheen’, zoals voorlichting. Van de coronamelder is me bijvoorbeeld zeer opgevallen dat er heel weinig druk is geweest om die te gaan gebruiken: na de introductie heb ik er bijna nooit meer wat over gezien of gehoord.

In mijn werk met schrijvende professionals gaat het er vaak over dat je als deskundige niet alleen de feiten moet geven, maar ook moet zeggen wat ze betekenen. Dat moet sowieso, maar zeker als je schrijft voor leken.

De vraag ‘en wat betekent dat’ zit altijd in ons hoofd – wij mensen kunnen niet anders. We zijn altijd op zoek naar betekenis, naar interpretatie. In het piramideprincipe is dat de vraag ‘omhoog’, die je kunt verwoorden als de vraag naar de interpretatie, ‘wat betekent dat allemaal samen’, dus of in het Engels, so what?

Of met Ja, en? zoals hier laatst op Twitter. Die relatie maakt scherp duidelijk waar de schoen wringt in de oorspronkelijke tweet, geschreven door een deskundige. Zal wel, die getallen, maar wat wil het zeggen?

Het is vanochtend precies een jaar geleden dat ik voor het laatst een schrijftraining gaf aan een groep mensen met wie ik in dezelfde ruimte was, bij hen op kantoor. Het terugdenken beroert me best wel, moet ik zeggen, met een heel scala aan emoties – ik schreef er eerder al over dat het nogal een woelig jaar was.Wat ik op 10 maart 2020 zeker niet had verwacht, ik schreef het gister ook al, dat we een jaar later nog steeds zo diep in de corona-ellende zouden zitten en dat het dus zo lang zou gaan duren allemaal.

Inmiddels is het zelfs de vraag wat ‘gewoon’ dan is en of het dat ooit weer wordt, qua virus. Ik mis nog steeds een heleboel, maar er zijn ook dingen waarvan ik hoop dat ze nooit meer terug gaan naar ‘gewoon’. Ze mogen zelfs nog wat ‘ongewoner’ worden. Ik leg het uit.

Sinds die terugblik op 30 december heb ik nog weer een stapje gezet in profiteren van wat er veranderd is: ik heb flink de smaak te pakken van webinars en online colleges. Die kan ik bijwonen vanwege het ontbreken van de reis. Ik heb er een aantal korte gedaan in Amsterdam en ik zou niet zo gauw voor een uurtje daarheen reizen, en ik heb er ook gedaan die veel verder weg waren: Zwitserland, Engeland, Canada. Wat geweldig om zo van goeie mensen te kunnen leren vanuit mijn eigen huis!

Wat me wel opvalt is dat, met één positieve uitzondering, de werkvorm van die webinars is: luisteren naar één of meer pratende hoofden, meestal met een powerpoint, en niet nader gestuurde interactie via de chat of de Q&A. Keer op keer ervaar ik zelf  bij die webinars dat alleen zitten kijken en luisteren te saai is, zeker als op datzelfde apparaat allemaal andere aandachtstrekkers draaien, zoals de mail, het nieuws en de sociale media. Het moet wel heel erg boeiend zijn wil het mij erbij houden. Dan maak ik bijvoorbeeld aantekeningen – maar dan mis ik prompt ook wat, want dat hoofd praat maar door en door en door.

Wat me ook opvalt: dat wat er aan interactie is, laat kansen liggen. Een grote groep vrijelijk vragen laten stellen via de chat leidt bijvoorbeeld tot een enorme berg vragen die alle kanten op gaan (‘vrij schieten’). Bij de standaard werkvorm is er bovendien niets wat wat het gemis aan onderling contact compenseert. Je bent eigenlijk maar een heel klein stapje verwijderd van kijken naar een filmpje. Maar een film zou dan weer beter gescript en visueel veel aantrekkelijker kunnen, weg van de webcam.

Ook uit het onderwijs hoor ik soms schokkende verhalen, onder andere over hele dagen alleen maar naar pratende hoofden óf ingesproken powerpoints kijken. Lekker voor mijn ego is dat wel, want ik weet er al heel wat meer van te brouwen en daarbij ook de extra mogelijkheden van online werken te benutten: samen schrijven, deelnemers hun scherm laten delen, quiz-vormen en dergelijke. Ik werk met break-outs, gerichte vragen, met individuele en groepsopdrachten en mijn e-learning (met mooie filmpjes) komt heel binnenkort online.

In het begin vorig jaar was het een hele prestatie dat we allemaal zo snel alles online voor elkaar kregen, maar de ontwikkeling is wel erg snel gestagneerd en de lat ligt nu wel erg laag. Van mij mag-ie hoger, en dat is wat ik bedoel met ‘graag nog wat ongewoner’. Niet alleen maar bezig zijn met zo gauw mogelijk weer terug naar alles live en tot die tijd maar wat behelpen. Nee, het goed doen, zorgen dat het online onderwijs en trainingen geven beter wordt. Voor nu en voor een nog zo ongewisse toekomst. 

Ik ben nog steeds bezig met het verhogen van mijn eigen lat, en ik hoop hier en daar een prikje in dezelfde richting uit te delen Ik heb een tijdje geleden bij een opdrachtgever ‘nee’ gezegd tegen het geven van een training omdat ik ‘m  te ‘uitgekleed’ vond ten opzichte van live en verworden tot iets wat ik zelf niet graag zou volgen. Natuurlijk heb ik aangeboden iets beters te ontwikkelen – wie weet.

Ondertussen leer ik zelf ook nog bij. Door de kunst af te kijken of te zien hoe het niet moet. Door te experimenteren. Door uit te wisselen met collega’s. Van wie nog goede tips of ideeën heeft, hoor ik graag!