Retorische lessen van Wilders

Louise Cornelis Geplaatst op door  

Vorige week stond op het programma van het college Woorden als Wapens onderzoek naar de manier waarop Wilders formuleert, deels in vergelijking met Pechtold. Dat was toeval, of nouja: de timing had niets te maken met de actualiteit. Wel is onderzoek naar politiek taalgebruik in het algemeen en dat van populisten in het bijzonder een Leids speerpunt.

Nou wisten we natuurlijk net dat Wilders onlangs buitengewoon succesvol was, en dat maar weer eens was gebleven hoe goed hij is in het debat. Ik bedoel: er zitten grote haken en ogen aan zijn retoriek, maar hij doet ook iets heel goed. We hebben op het college dan ook op een rijtje gezet wat andere politici van hem kunnen leren. We hebben dus het analytische werk een praktische draai gegeven. Die draai was kort door de bocht, maar ik vond het wel leuk om zo iets te doen met de stof in combinatie met de actualiteit.

Dit waren de adviezen, door mij samengevoegd uit de twee groepen en dus met dank aan mijn ‘donderdagstudenten’:

Strategie:
– Wees je er bewust van dat je ook in de Kamer een breder publiek toespreekt dan alleen je Haagse collega’s
– Als je je richt op kiezers die het anders willen, zul je je (tot op zekere hoogte) moeten afzetten

Metaforen:
– Gebruik metaforen weloverwogen en matig, zeker voor een breed publiek:
   Wel: om complexe zaken uit te leggen
   Niet: als het letterlijker/concreter kan
– Pas op: metaforen kunnen verkeerd begrepen worden of onbedoeld grappig zijn (vergelijk de stekker-metafoor van Jolande Sap)

Formuleringen:
– Zet begunstigde mensen centraal (in de zinsstructuur) als je hen toespreekt – bij voorkeur op de subjectspositie. Het omgekeerde geldt ook: doe dat niet bij nadelige inhoud
– Als je op wilt roepen tot actie, gebruik dan inclusief we (zoals Timmermans op de avond van 22 november: ‘laten we een vuist maken tegen discriminatie, armoede…’)

Explicietheid:
– Leg voldoende uit/expliciteer, gericht op je beoogde publiek – wees net wat explicieter dan je denkt te moeten zijn
– Stem jargon zorgvuldig af op het publiek (en overschat dat niet)

Dat laatste punt, van de explicietheid, viel mij ineens nogal op. Wilders expliciteert vaak de strekking van zijn betoog, bijvoorbeeld door het antwoord te verwoorden op retorische vragen waarvan het antwoord voor de hand ligt. Veel policiti rekenen er – denk ik – op dat ze wel begrepen zullen worden, en overschatten daarmee mogelijk de burgers/hun achterban. Bovendien komen ze daarmee ‘moeilijk’ en elitair over. Zeker als ze ook nog abstracte woorden gebruiken. Een woord als leefomgeving bijvoorbeeld, dat is in Haagse kringen een heel gewoon woord, maar burgers praten niet zo over hun buurt of wijk. Een opiniestuk in NRC deze week gaf een vergelijkbare analyse.

Ineens komt dat dicht bij het werk dat ik doe met adviseurs. Hoe vaak ik wel niet zeg: het moet explicieter, je moet meer uitleggen, deze woorden zijn te moeilijk, overschat je lezer niet… Het sluipt er zo makkelijk in.

Het is daarom, ik moet het toegeven, briljant wat Wilders doet. Het is een enorme prestatie om zo lang in de Kamer te zitten als hij, en dan toch nog feeling te hebben met de taal en het begrip van gewone mensen. Het is jammer dat hij er dingen  mee doet waar ik me niet in kan vinden, maar bijzonder is het zeker wel.

Andere trainer werkt niet

Louise Cornelis Geplaatst op door  

Ik zit op het ogenblik voor de derde keer in een situatie dat een opdrachtgever een andere trainer inhuurt om te kijken of het gaan werken met het piramideprincipe dan wél lukt.

  • De eerste keer was al jaren geleden. Een oud-Mckinsey’er wilde zijn nieuwe club interne consultants zo laten schrijven als bij McKinsey. Hij vroeg mij, we ontwikkelden een training, maar daarna wilde het nog niet zo vlotten. Hij liet toen Barbara Minto zelf komen, voor een astronomisch bedrag. Daarna… wilde het ook nog niet vlotten. Samen hebben we toen nagedacht over wat dan wel zou werken: individuele coaching en schrijfbegeleiding. Door bedrijfseconomische ontwikkelingen hebben we dat helaas nooit uit kunnen voeren.
  • De tweede keer was een paar jaar terug. Ik nam toen een opdrachtgever over van een ‘concullega’ met wie dat bedrijf ‘geen klik’ zei te hebben. Of zij een klik hadden met mij, dat weet ik niet, ik denk het niet, ik had het in elk geval niet met hen. Of althans: bij de meer seniore groep die ik trainde, ontbrak de motivatie om zich in te spannen voor het onder de knie krijgen van het piramideprincipe, op een manier die ik nooit ergens anders had gezien. Ik confronteerde hen daarmee, kreeg ter plekke een ontwijkende reactie – en heb daarna nooit meer een verzoek gekregen voor een vervolg. 
  • Nu net heeft een opdrachtgever van mij iemand anders ingehuurd voor vervolgtrainingen, met de gedachte dat verandering van spijs doet eten. Dat kwam in zoverre goed uit dat ik daar al afscheid wilde gaan nemen, deels uit praktische overwegingen, deels omdat ik mijn bemoeienis te oppervlakkig vond en ik geen effect zag. Ik ga het met interesse volgen: gaat het piramideprincipe daar met een andere trainer meer tot bloei komen?

De moraal van dit verhaal, met de laatste bullet nog als twijfel: als het niet lukt om met het piramideprincipe te gaan werken, ligt dat over het algemeen niet aan de trainer. De keuze voor een training ligt voor de hand, maar, ik heb het al vaak gezegd: het rendement van een losse schrijftraining is ongeveer nul. Wat belangrijker is, is goed analyseren: hoe schrijft de organisatie nu, wat is de gewenste situatie, en hoe is die te bereiken? Daar samen over nadenken, dat is het leukste van mijn werk.

 

Wij op de dag erna

Louise Cornelis Geplaatst op door  

Ik had het afgelopen donderdag best moeilijk met college geven. Ik had woensdag de verkiezingsuitslag als enorme schok ervaren en was daar donderdag nog brak van. En dat terwijl het college over politiek ging. Nouja, het ging over het gebruik van de eerste persoon meervoud (we, wij, ons, onze). Dat zijn best wel vage woorden: ze kunnen van alles betekenen. Ze verwijzen naar ‘spreker + groep’, maar wie is die groep precies? Dat is afhankelijk van de context.

De politiek is zo’n context, en een interessante. Het artikel dat op het programma stond ging over we in interviews en een debat rond de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2008. In hun weekopdracht moesten de studenten zelf een voorbeeld aandragen van een slogan met die woorden, politiek of commercieel. De meeste voorbeelden waren politiek, niet toevallig gezien de timing, en overigens ook de interesse van veel van de studenten. ‘Minder ik, meer wij’ van het CDA was de meest frequent voorkomende in de totale verzameling die de studenten aanleverden, maar ook de PVV kwam erin voor.

Enkele studenten hadden zich afgevraagd of wij een populistisch woord is, mede door extreme voorbeelden. In mijn eigen collegemateriaal zat een ronduit racistische (vind ik) van Vlaams Belang: ‘Eerst onze mensen’, voorzien van een plaatje met hoogblonde mensen (moeder en kind). Van de PVV was het ‘Onze cultuur, trots, vrijheid; ons Nederland’ en ook ‘Hún Brussel, óns Nederland’.

Tsja, wat moest ik daar nou over zeggen, met zo veel chagrijn in mijn lijf? Ik ben er maar eerlijk over geweest, dat ik er moeite mee had. Het bleek wel natuurlijk dat je met wij kunt suggereren dat er mensen zijn die erbij horen en mensen die er niet bijhoren. De precieze grens wordt alleen maar gesuggereerd.

We zijn vervolgens de partijen langsgelopen met de voorbeelden van de studenten, met als vraag dus in hoeverre wij in slogans een populistisch dingetje is. Nou, misschien wel. Eigenlijk is dan misschien het allerergste dat de VVD met zoiets als ‘In Rotterdam spreken we Nederlands’ (2014) ook meedoet. Zo worden populisme en racisme salonfähig.

Die wij van het CDA bleek trouwens poly-interpretabel: tegen de polarisatie, tegen het hyperindividualisme van het huidige kapitalisme, tegen het geruzie in de eigen partij, of voor de meer reactionaire gemeenschapszin? Afhankelijk van je interpretatie is het wel of niet een aantrekkelijke slogan. De veelheid van interpretaties zou ik als positief interpreteren (voor elk wat wils), maar de verkiezingsuitslag laat iets anders zien. Misschien is-ie te vaag?

Ik had woensdagavond meegeschreven met voorbeelden van wij uit de reacties van de lijsttrekkers op de uitslag. De meeste gevallen betroffen ‘ik en mijn partij’ die bijvoorbeeld hun best zouden gaan doen of zouden gaan evalueren – dat ligt nogal voor de hand.

Timmermans’ wij in ‘wij laten in Nederland niemand los‘ raakte me. Dat is toch echt een heel ander wij dan het populisitsche. Gelukkig is dat er ook nog.

 

Waar naamwoordstijl en lijdende vorm bij elkaar komen

Louise Cornelis Geplaatst op door  

Afgelopen week ging het college over de naamwoordstijl, een in vele opzichten zeer nauw verwant onderwerp aan de lijdende vorm van de week ervoor:

  • Beide constructies lenen zich voor het ‘wegwerken’ van de verantwoordelijkheid voor de in het werkwoord uitgedrukte actie. Als je zegt dat iets ‘geregeld moet worden’, laat je in het vage door wie, en als je zegt dat ‘het regelen’ van iets belangrijk is ook. Want dat typeert naamwoordstijl: een boel werkwoorden zijn veranderd in zelfstandig naamwoorden (‘nominalisaties’).
  • Beide constructies hebben een slechte reputatie: vermijd het passief/vermijd de naamwoordstijl. Zo geformuleerd is dat schrijfadvies te ongenuanceerd, maar er is wel wat aan de hand natuurlijk. Beide constructies komen dan ook vaak voor in een bepaald type slecht geschreven teksten: met van die typische beleids- en onderzoekstaal.
  • Voor beide onderwerpen lazen de studenten een hoofdstuk uit Formuleren. Onovertroffen, dat boek, maar wel al uit 1993. Het is jammer dat het nooit is geactualiseerd, qua voorbeelden en qua voortschrijdend wetenschappelijk inzicht. Voor het vak dat ik nu geef is het ook nog eens gek normatief. Wat ‘goed schrijven’ is, daarover gaat het vak niet en de andere literatuur ook niet.
  • Het Nederlandse wetenschappelijk onderzoek naar de lijdende vorm en de naamwoordstijl heeft een soortgelijke achtergrond: waar het mijne naar de lijdende vorm begonnen is met vragen en kritiek op een eerdere versie van het hoofdstuk uit Formuleren, is dat voor de naamwoordstijl precies zo het geval, met Margreet Onrust als kritische vragensteller. In beide gevallen leidde het onderzoek tot een proefschrift; dat van Margreet verscheen in 2013.
  • Afgelopen donderdag kwamen de twee onderwerpen bijeen in de colleges, want de studenten doen in kleine groepjes steeds een presentatie over het onderwerp van de week ervoor. Donderdag heb ik eerst genoten van presentaties over de lijdende vorm (erg leuk voor mij om anderen daarover te horen praten!) en daarna gingen we door over de naamwoordstijl.

Ook over de naamwoordstijl vond ik het dus leuk om college te geven. Het bleek wel weerbarstige materie voor de studenten, maar het extra uitleggen dat ik heb gedaan gaf mij wel een nieuw inzichtje. De studenten hadden het onder andere moeilijk met het stuk in het boek waar het gaat over predicatie en attributie. Dat zijn twee manieren om iets te zeggen over iets anders. Ik leg het uit.

Stel je voor, je hebt een boek. Dat verwijst naar een concreet ding in de werkelijkheid (de referent). Als je nou iets wil zeggen over dat boek, bijvoorbeeld dat het goed geschreven is, kan dat op twee verschillende manieren:

  1. Predicatie: Dit boek is goed geschreven. ‘is goed geschreven’ noemen we dan het predicaat (‘dat wat erover gezegd wordt’) bij het subject dit boek.
  2. Attributie: Dit goed geschreven boek. Goed geschreven is dan de attributie (’toeschrijving’) bij boek.

Je kan dan al zien dat (1) een af zinnetje is, maar (2) niet. Dit goed geschreven boek kan zelf fungeren als subject dat een predicaat kan krijgen:

Dit goed geschreven boek verkoopt toch slecht

De truc van nominalisaties is dat je zo een werkwoord, dat anders in het predicaat zou staan, in het subject kan trekken. Je kunt van dat zinnetje immers ook weer maken (ik zuig wat uit mijn duim):

Het slecht verkopen van dit goed geschreven boek geeft de uitgever financiële zorgen. 

En precies dat, dus het uitdijen van het subject met allemaal attributies (hier is verkopen de kern van het subject en de hele rest tot en met boek zijn daar attributies bij), maakt de naamwoordstijl lastig. Daar komt nog bij dat verkopen, anders dan boek, een onduidelijke referent heeft. Anders dan boek kun je verkopen niet aanwijzen, en als je je het probeert voor te stellen, is het de handeling, maar dat is het werkwoord, niet het zelfstandig naamwoord. Het subject heeft dus een abstracte kern.

Wat ik me niet eerder had gerealiseerd, is dat dan hetzelfde ontstaat als wat ik in mijn post van vorige week schreef over ‘reizigers wordt verzocht uit- of over te stappen’. Uit- of over te stappen is als beknopt bijzinnetje ook heel abstract, te abstract om als goed subject dienst te doen – wat het puur ontleedkundig wel is. Een goed, of liever gezegd prototypisch, subject is menselijk, en in elk geval een identificatiefiguur die het perspectief levert en die intentioneel handelt. Uit of over te stappen en het slecht verkopen zijn dat door hun abstractie totaal niet. Het zijn dus grammaticale subjecten waarmee identificatie niet mogelijk is, en dat is voor ons taalgebruikers maar raar en lastig.

We bombarderen meewerkend voorwerp reizigers dus maar tot subject (‘reizigers worden verzocht…’), maar als dat niet kan, blijven we achter met een lastig te ‘vatten’ zin. En dat zit hem dus ook in de onmogelijkheid tot identificatie met het subject. Dat had ik me niet eerder gerealiseerd. (Het kan zijn dat Onrust (2013) er al wel wat over zegt, maar ik heb dat boek nu niet helemaal herlezen.)

Dat de naamwoordstijl lastig is, daar is onderzoek naar (dat lazen we ook vorige week), en er zaten voorbeelden van in het materiaal, onder andere deze uit ons eigen vakgebied (denk ik):

Het louter op het geheugen steunend creatief reproduceren van stukken tekst is een lastige aangelegenheid

Enkele studenten uit de tweede groep hadden ook meteen een ernstig voorbeeld gevonden. Komende donderdag volgt er waarschijnlijk meer, in de presentatie over de naamwoordstijl. Ik ben benieuwd!

 

Engels: zo nabij en toch zo anders

Louise Cornelis Geplaatst op door 2

Gister heb ik college gegeven over de lijdende vorm, de talige constructie waar ik zelf onderzoek naar deed (proefschrift). Dat was natuurlijk wel bijzonder en er is een hoop over te bloggen. Om te beginnen iets wat ik in de voorbereiding ontdekte: Engels is een nog ergatievere taal dan ik wist. Ik leg het uit, en ga daarbij wel taalkundig te werk, dus heel praktisch wordt deze blogpost niet.

Ergativiteit is het verschijnsel dat het object van handeling centraal staat in de zin, en niet, zoals bij de meeste ons bekende talen, het subject (de handelende persoon). Er zijn ergatieve talen, maar ook ergatieve constructies binnen talen waarin dat niet de hoofdmoot is. Wij zeggen ‘ik lees een boek’ en daarin is de lezer, ik, centraal (dat is een beetje vage notie, maar zoiets dus, anders wordt het ingewikkeld). Dat is een standaardzin. Wij kennen daarnaast ook ergatieve constructies: ‘dat boek leest lekker’, maar dat zijn uitzonderingen. Een andere manier om het boek centraal te krijgen is met een passief: ‘het boek werd gretig gelezen’ – daar zit ‘m de overlap tussen ergativiteit en mijn promotie-onderwerp, vandaar ook mijn interesse.

Wat ik wist, is dat het Engels op een paar interessante punten afwijkt van het Nederlands, voor wat betreft de lijdende vorm en aanverwanten. Zo kent het Engels alleen een lijdende vorm met to be, ons hulpwerkwoord zijn, en niet met become, ons worden-passief, en kent het Engels geen onpersoonlijk passief, zoals ons ‘er wordt gedanst’ (’there is danced’ – nee). Ik wist ook dat het Engels wat anders omgaat met wat er grammaticaal onderwerp van een zin kan zijn: ’this chapter describes…’ kan makkelijker dan bij ons, wij ervaren dat meer als personificatie, en dus zullen wij daarvoor eerder een lijdende zin gebruiken: ‘in dit hoofdstuk wordt beschreven…’

En dan heb je nog dat fascinerende verschijnsel dat een Engelstalige het over zichzelf heeft als me en niet als I – in de vorm van het object dus, niet van het subject. Probeer maar uit en wijs ze maar aan: de Nederlander zegt ‘wie, ik?’; de Brit ‘who, me?’ Ook dat heeft consequenties voor de rolverdeling in zinnen, al weet ik niet precies welke.

Waar het op lijkt, is dat in het Engels een net iets ander mechanisme een rol speelt dan wat ik voor mijn proefschrift ontrafelde voor het Nederlands. In onze taal speelt ik een centrale rol in ons grammaticale en mogelijk ook conceptuele systeem, want we projecteren een ‘net als ik’-heid op grammaticale onderwerpen. Voor de bewijsvoering daarvoor: zie Cornelis (1997).

(Klein tipje van die sluier: het is (volgens mij) niet toevallig dat zo veel mensen ‘de reizigers worden verzocht uit te stappen’ als grammaticaal correct ervaren – wat het niet is als je gaat ontleden. ‘Reizigers’ zijn echter ‘net zoals ik’, veel meer dan de bijzin die eigenlijk het grammaticaal onderwerp van wordt is hier. Vandaar dat de reizigers zich opdringt. Nou, zo heel in het kort dus.)

En dan denk ik: projecteren Engelstaligen met hun me en minder personificatie misschien minder ik en meer naar de objectsrol? Geen idee. Ik zou uit moeten knobbelen hoe je dat precies onderzoekt. In elk geval is er verschil.

Wat ik in de voorbereiding van het college ontdekte, is dat Engels ook nog eens een stap ergatiever is dan het Nederlands. Ik stuitte op de voorbeeldzin ‘she photographs well’ (zie hier). Die betekent niet dat zij mooie foto’s maakt, maar dat zij mooi op de foto stáát. Wij zouden zeggen: ‘ze is fotogeniek’, of ‘ze staat er altijd goed op’. Dat wil zeggen dat de zin ergatief is:  she is inhoudelijk het object, de gefotografeerde, maar in de zin het grammaticaal subject. Op een manier die in het Nederlands echt niet kan.

Ik vind het fascinerend. Nederlands en Engels zijn nauw verwante talen: uit dezelfde taalfamilie en buren met veel taalcontact. En dan toch deze grote verschillen. Die consequenties hebben voor vertalen, zeker als je dat precies wil doen.

Wordt vervolgd, maar dat kan even duren, want ik ga een drukke week in. Die eindigt met een college over naamwoordstijl, alweer zo’n hot topic voor schrijfadvies!

 

 

 

Andere workshops geven

Louise Cornelis Geplaatst op door  

Zaterdag heb ik op de Looptrainersdag van de Atletiekunie twee keer een workshop gegeven over optimaal training geven aan ouder wordende lopers. Gebaseerd op mijn boek natuurlijk, maar verder nieuw. Ik zet hier op een rijtje wat er hetzelfde en anders aan is dat aan het geven van workshops en training in het piramideprincipe. De inhoud natuurlijk, maar verder?

Grappig anders:

  • Beide workshops begonnen te vroeg. Het programma zit vrij ruim in z’n jasje, met lange wisseltijd en een lange lunch, en het was duidelijk te merken dat de deelnemers steeds wel weer aan de slag wilden – iets wat ik me herinner van de drie keer dat ik er als deelnemer was. Te vroeg beginnen, dat is me in al die jaren piramideprincipe één keer overkomen – bij Defensie!
  • De deelnemers waren zo kleurrijk! De meeste trainers hebben shirts en jacks aan van hun vereniging, en dat zijn veel felle kleuren, tot zelfs fluorescerend geel en oranje aan toe. Dat is heel andere koek dan het grijs, zwart en blauw dat het zakenleven domineert.

Ook anders: in het piramideprincipe geef ik al 25 jaar trainingen, en in bredere vakgebied van de taalbeheersing ben ik gepromoveerd en sta ik nog met één teen in de wetenschap. Ik weet gewoon: er zijn in Nederland weinig anderen die zo veel gewicht in die schaal kunnen leggen. Ik heb me in mijn tweede vakgebied goed ingelezen, wat ik beweer kan ik onderbouwen en ik heb een visie én een eigen boek. Maar toch sta ik voor mijn gevoel op dunner ijs. Waarvan ik weet dat het dik genoeg is – zeer zeker, ook daarvoor ben ik al naar genoeg van dat soort workshops geweest. Ik voelde gister hooguit bij een enkele vraag dat ik het antwoord weliswaar niet wist, maar dat dat heus wel ergens was – bij anderen. Dat gevoel heb ik bij het piramideprincipe nou nooit. De nieuwigheid van het werkterrein maakt het overigens ook leuk juist.

Op een fijne manier hetzelfde: de lol die ik heb in het uitdenken van een werkvorm, het maken van het bijbehorende  materiaal (van casussen schrijven tot handouts printen), en dan vervolgens zien dat het werkt. Of eigenlijk: het werkte niet alleen, ik leerde er zelf ook nog van. Die kans is iets groter bij zoiets nieuws, maar ook bij piramidetrainingen leer ik nog wel eens wat van mijn deelnemers, en dat zijn altijd hoogtepunten.

Anders: groepen van 35 zou ik in mijn gewone werk weigeren, dat is echt groot. Maar de deelnemers waren wel heel welwillend en constructief, dus dat werkte makkelijk. En m’n twee groepen zaten in no-time vol, dus er waren 70 looptrainers geïnteresseerd in mijn workshop. Daar was ik blij mee. Ik kreeg fijne reacties ook.

Hetzelfde: zo’n houding als op de foto hierboven, volgens mij is die heel typerend voor Louise-de-trainer!

 

 

Stokpaardje in de NRC

Louise Cornelis Geplaatst op door  

Afgelopen zaterdag had de NRC een groot artikel over de falende pogingen om de Nederlandse bevolking aan het bewegen te krijgen. Ik zag dat als mooie aanleiding om een van mijn stokpaardjes te berijden, namelijk dat de inrichting van de openbare ruimte bewegen eerder tegengaat dan stimuleert. Ik schreef een ingezonden brief en die is vandaag verschenen:

De tekst is wel sterk ingekort, waardoor er enkele smeuïge details uit zijn, de argumentatie beperkt is tot vrije duursport, en twee argumenten niet meer kloppen: de bevolking van het fietspad is iets anders dan de inrichting van de openbare ruimte, en dat die schoolkinderen met bussen gaan is ook niet precies het inrichtingspunt . Dit was mijn tekst:

Meer bewegen – waar dan?

Wij wonen in een buitenwijk van Rotterdam. De afgelopen jaren zijn er in onze omgeving drie snelwegen bijgekomen: de A4 is er al een tijdje, het nieuwe stuk aan de A16 en de Blankenburgverbinding vorderen gestaag. Bij het enige mogelijke zwemwater staan dreigende borden dat zwemmen verboden en LEVENSGEVAARLIJK is; een tijdlang gaf een bord aan dat de boete € 140 was. De fietspaden worden nog steeds zo aangelegd als in de jaren ’50, maar ze worden in toenemende mate bevolkt door scooters, speed-pedelecs, fatbikes en opgevoerde e-bikes, zodat gewoon fietsen steeds moeilijker en gevaarlijker wordt. Schoolkinderen worden met touringcars naar de gymzaal vervoerd, omdat die net iets verder weg is dan de norm-afstand voor zelf lopen of fietsen. De tennisclub voert al jarenlang een verbeten strijd om te voorkomen dat de banen worden opgeofferd aan woningbouw.

Het kan zijn dat er al decennialang bewegingsstimulerend beleid gevoerd wordt, maar de inrichting van de openbare ruimte staat daar haaks op. Dus als het dan weer eens gaat over dat we allemaal meer moeten bewegen, zoals vandaag in de krant, dan denk ik: waar dan?

Desalniettemin: erg leuk natuurlijk!

 

De bedek-truc: waardevolle feedback

Louise Cornelis Geplaatst op door  

Ik zat net feedback te schrijven voor een opdrachtgever en toen dacht ik: hé, aan dit trucje mag ik wel eens een blogpost wijden. Hier komt het op neer: als je van je slide wilt checken of de verhouding tussen titel en visualisatie klopt, bedek je eerst de titel en laat iemand die raden op basis van de visualisatie, en omgekeerd, met iemand anders: bedek het beeld en laat iemand daarnaar raden op basis van de titel. Ik noem het de bedek-truc.

Die ‘rader’ hoeft het niet precies en letterlijk goed te hebben, want je voegt als schrijver kennis van het onderwerp, de opdrachtgever (of vergelijkbare rol als lezer) en de context toe. Maar de rader moet wel in de goede richting zitten. Dat is zelfs echt al genoeg, want als de rader het helemaal letterlijk kan voorspellen, geeft de titel waarschijnlijk geen betekenis, maar beschrijft de data alleen maar.

Simpel voorbeeld: als een grafiek een lijn naar beneden laat zien, dan verwacht je dat er in de titel iets staat als ‘daling’ of ‘afname’, en waarschijnlijk ook dat dat slecht nieuws is. Dus je verwacht ook iets wat je als probleem kan begrijpen. (Terzijde: Fokke & Sukke spelen wel eens met dit uitgangspunt, zie hier.)

Even in het kort: idee hierachter is de verticale logica van het piramideprincipe: de titel van de slide verhoudt zich als synthese tot de visualisatie. Dus de slide werkt de titel uit in meer detail, en de titel drukt uit wat de betekenis van de slide is. Je kunt het vergelijken met de verhouding tussen krantenkop en artikel.

Bij de feedback die ik net schreef, had ik drie soorten problemen op dit gebied:

  • Kwantitatieve mismatches. De titel heeft het over iets in meervoud (‘doelen’), maar er is maar één ding zichtbaar op de slide. Of de titel kondigt iets aan in drie delen, er volgen vijf bullets. Of de titel heeft twee zinnen, met en verbonden, gevolgd door drie plaatjes (in verschillende varianten heel veel voorkomend, ook in tekst!) Merk op dat er dan mogelijk ook een synthese-probleem zit in de titel, want die moet meer doen dan alleen aankondigen uit hoeveel elementen de uitwerking bestaat.
  • Problematische visualisering. Het plaatje is zo vol dat er allerlei verschillende boodschappen uit zijn af te leiden, of misschien als belangrijkste ‘dit is heel complexe materie’ of ‘dit gaat alle kanten op’ – maar dat is niet de boodschap. Of: op de slide staat een lijst bullets met van alles en nog wat door elkaar. Mogelijk is de titel één van die kanten, maar dan loopt de opsomming daaronder vandaan. Ik noem dat schijnstructuur: een lijst bullets ziet er strak uit, maar is nog geen goede structuur (zie ik ook héél vaak).
  • Onzichtbare complexe relaties: er staat maar in de titel maar er is geen tegenstelling zichtbaar in de slide (en ook hier: waarschijnlijk onvoldoende synthese).

De bedek-truc doe ik in trainingen regelmatig. Op papier met een ander papiertje; online door een vlak over titel respectievelijk beeld te zetten. Werkt hartstikke goed! Voor een belangrijke presentatie zou ik m’n twijfelgevallen zo aan iemand voorleggen. Je kunt het wel een beetje zelf checken ook, maar als schrijver weet je wat je bedoelt. Een feedback-gever kan je helpen je blinde vlekken op te sporen.

 

Vliegen met metaforen

Louise Cornelis Geplaatst op door  

Twee colleges lang waren we in Leiden bezig met metaforen. Toen het in de Avondshow van Lubach afgelopen maandag ging over de twijfelachtige dominantie van Redbull als sportsponsor, ging ik me daarom meteen afvragen welke metafoor er eigenlijk zit achter ‘Redbull geeft je vleugels’. Ik kwam er niet meteen uit.

Voor het college van gister moesten de studenten een voorbeeld van reclame met een metafoor aandragen, en vijf hadden er gekozen voor Redbull. Toen dacht ik: daar ligt een kans. Laten we eens kijken hoe ver we samen kunnen komen.

Voor alle duidelijkheid: uitgaande van de theorie van Lakoff & Johnson is ‘Redbull geeft je vleugels’ niet de metafoor zelf, maar alleen de verwoording van een conceptuele metafoor. We denken en praten over een abstractie (‘doeldomein’) in termen van iets concreets (‘brondomein’) dat betrekking heeft op vleugels en vliegen. Over die abstractie kun je met behulp van vleugels en geassocieerde zaken ook andere uitingen maken.

Maar wat is dan hier die abstractie?

Ik was er zelf op twee uitgekomen, namelijk snelheid (vliegen is snel) en een optimale prestatie leveren. De eerste zit bijvoorbeeld ook verwoord in ‘vliegensvlug’. Die tweede is mogelijk net iets couranter in het Engelse taalgebied (‘she is flying’ hoor ik sportcommentatoren wel zeggen, ook als het gaat om een prestatie zonder snelheid), maar ook wij zeggen wel van iemand dat het een ‘hoogvlieger’ is. Nog een niveau van abstractie verder zit je aan de alomtegenwoordige metafoor die Lakoff & Johnson verwoorden als ‘GOOD IS UP’.

De studenten droegen nog een derde abstractie aan: vrijheid. Ja, natuurlijk, we spreken niet voor niks over een ‘vrije vogel’.

Dat betekent – denk ik; dachten we gister – dat er achter ‘Redbull geeft je vleugels’ maar liefst drie conceptuele metaforen zitten. Genoteerd op de wijze van Metaphors we live by als volgt (in het kort: <doeldomein> IS <brondomein>, genoteerd in hoofdletters om de conceptuele metafoor te onderscheiden van de talige verwoordingen):

  • SNELHEID IS VLIEGEN
  • OPTIMAAL PRESTEREN IS VLIEGEN
  • VRIJHEID IS VLIEGEN

Snelheid, optimaal presteren en vrijheid zijn begerenswaardige zaken, en daarvoor geeft Redbull je dus het instrument: vleugels. Je kunt er uit kiezen zelfs – als snelheid niet zo je ding is, blijft er nog genoeg over. Dat zie je verder ook in de commerciële uitingen van het merk: naast Max Verstappen (snelheid) heb je de reclame van iemand die een bom onschadelijk moet maken. Ik moet zeggen: ik vind het helemaal niks, dat drankje, maar de slogan is briljant. Mogelijk speelt die een grote rol bij het commerciële succes.

Lakoff & Johnson bieden overigens geen instrumentarium om van een talige uiting de conceptuele metafoor te achterhalen. In een van de groepen hebben we ook nog nagedacht over de wolk-metafoor, afkomstig uit VVD-kringen (‘linkse wolk’). Daar kwamen we niet helemaal uit, toen was de tijd op. Het was grappig om daarna naar buiten te stappen in een ware stortregenbui: die wolk kwam net overdrijven!

 

Met een nieuw toetsenbord

Louise Cornelis Geplaatst op door  

Ik heb het hier maar zelden over de materiële kant van schrijven, dus over het daadwerkelijk maken van lettertjes, zeg maar. Gister ervoer ik weer eens hoe belangrijk die eigenlijk is: ik startte de maandagmorgen op een toetsenbord waarvan de spatiebalk het ineens had begeven. Dan houdt het meteen op. In mijn poging te redden wat er nog te redden viel gaf de rest het ook op. Ik heb wel een reserve toetsenbord, maar dat is groot.

Ik schrijf al jaren op een zogenaamd ‘compact’ toetsenbord. Het minder ver naar rechts moeten reiken voor de muis scheelt in de lichamelijke belasting voor mijn rechterhand, daar heb ik echt baat bij. Ik had er een van Ergoline, of liever gezegd: ik heb er een aantal (vijf?) versleten van dat merk. Ze bevielen namelijk uitstekend, op de levensduur na. Zoals maandag ging het regelmatig, ik schat om de twee à drie jaar.

Dus ik wilde meteen een nieuwe compacte bestellen en toen dacht ik: laat ik er dit keer maar meteen twee kopen. Bij mijn vaste winkel gaan ze uit het assortiment, zag ik, en dus werd de tweede er een van een voor mij nieuw merk: Penclic (mooie naam). Daar schrijf ik dit mee, en dat bevalt prima. Het oogt wat robuuster dan die van Ergoline, hopelijk betekent dat dat het langer meegaat.

En dan denk ik altijd: ziet het er nou anders uit, en nieuw en fris, wat ik schrijf?