De meest recente editie van Tekstblad (nummer 2 van 2023) is weer zeer de moeite waard. Ook aandacht voor Large Language Models natuurlijk, waaronder wel een vermakelijke column van Eric Tiggeler, die in de AI-toepassing van Bing tekst van zichzelf tegenkwam: hij had zelf iets geschreven over het nut van AI voor tekstredacteurs en toen hij Bing vroeg naar dat nut, kreeg hij zijn eigen tekst gepresenteerd.

Het interessantst vond ik het interview door mijn gewaardeerde collega Jeanine Mies met Harrie van Rooij. Van Rooij promoveerde op onderzoek naar de taal van de Belastingdienst. Wat hij vertelt, geldt voor alle overheidsschrijven.

Van Rooij introduceert het begrip homogeniseren: het proces van vijlen en schaven aan een tekst totdat iedereen het met elkaar eens is. Daar zijn drie talige strategieën voor:

• Strategische ambiguïteit. Iets ruim omschrijven, met van die ‘buigzame’ woorden als zelfredzaamheid. Daar is nooit iemand tegen. Maar het is wel de beruchte vaagtaal natuurlijk.
• Zelfreferentialiteit: uitgaan van het gelijk van je eigen organisatie. Dat is als de gemeente zegt: ‘er zijn gewoon groepen die we moeilijk bereiken’.
• Reïficatie: iets presenteren alsof het een natuurverschijnsel is, en daarmee keuzes maskeren. Digitalisering en alles een crisis noemen zijn daar voorbeelden van.

In het interview komt naar voren dat Van Rooij vindt dat er te veel gladgestreken wordt, en dat de overheid bij spanningen meer gesprekken zou moeten organiseren. Als er dan toch een beleidsnota moet komen, zouden de betrokkenen beter eerst langer met elkaar kunnen praten over de inhoud en over het doel van de tekst. Die kan dan echt helderder. Ik ben het daar zeker mee eens!

Door de familieomstandigheden is het er al even niet van gekomen om te schrijven over het college Tekstanalyse. Er is een college niet doorgegaan, maar net daarvoor zat er een blogpost in mijn hoofd die daarin is blijven steken. Daarom nu maar.

Voor het derde college (22 februari) was het thema ‘discourse communities’: in de tekst schept een schrijver een identiteit van zichzelf (’to write is to have an identity’ staat er in het boek) en een beeld van de lezer die die voor ogen heeft. Samen vormen zij de gemeenschap rond die tekst. Het gaat daarbij dus om wat de tekst doet, niet zozeer om de ‘echte’ lezers of schrijvers. Het zit ‘m bijvoorbeeld in dingen die kennelijk bekend en vanzelfsprekend zijn. Denk aan moeilijke of specifieke woorden en impliciete stukjes redenering.

Ik had als voorbeeld een stukje tekst waar ik mee geworsteld heb. Het gaat om de inleiding van het boek De lezende mens. De betekenis van het boek voor ons bestaan. Als lees- en boekenliefhebber en ook nog eens ‘beroepslezer’ móest ik dat wel lezen, leek me, en het leek me daarom dat ik in de discourse community van dat boek zou thuishoren. Toch ging dat op de eerste pagina’s mis. Ik voelde me buitengesloten, zozeer zelfs dat ik het boek eerst terzijde heb gelegd. Ik moest moed verzamelen om verder te lezen, en nog steeds gaat dat niet van harte. Ik heb het nog steeds niet uit namelijk, ondanks dat er zeer zeker interessante dingen in staan. Maar ik vind het een worsteling, en dat begint al met de allereerste alinea:

Heen en weer zwalkend tussen de wereld van tekst op papier en die van informatie in de digitale ruimte sta je opeens stil voor je boekenkast. Terwijl je naar de muziek luistert die de computer de kamer in streamt, vraag je je af waarom je wel je platen, cassettes, dvd’s en cd’s hebt weggedaan, maar je boeken nog niet.

Dit gaat niet over mij. Ik zou van mezelf nooit zeggen dat ik zwalk tussen papier en digitaal, en ik stream nauwelijks en heb mijn cd’s niet weggedaan, ik heb zelfs nog een enkele plaat. En ik heb wel ook e-boeken. Hoe is het mogelijk – één alinea en ik denk al ‘deze tekst is niet voor mij’. (Als schrijfadviseur zou ik hier zeggen: houd het bij jezelf. Dus schrijf niet je maar ik.) 

Kort erna wordt het nog erger:

Dat het fysieke boek, de boekwinkel en de bibliotheek ondanks de digitale ontwikkelingen nog steeds een gevoelige rol spelen in onze samenleving, blijkt uit de kortstondige euforie die heerste toen op 28 april 2021 de coronalockdown werd opgeheven. De ochtend daarop tweette dichter-schrijver Marieke Lucas Rijneveld met hartjes en bubbels en al: ‘Ik schreef een ode aan de geschriftmatrozen, aan alle boekhandelaren. Sinds gisteren zijn de boekhandels weer open!’ Tegelijkertijd is de tekst die hij op Twitter publiceerde een ode aan de magie van het lezen. Nederlanders die graag boeken lezen omdat ze alles verder al op hun smartphone doen, reageerden enthousiast op dit goede nieuws.

Ik herinner me inderdaad euforie toen die lange lockdown van 2020/2021 werd opgeheven. Maar niet omdat de boekhandels weer opengingen. De boekwinkel hier in de wijk is al jaren geleden failliet gegaan helaas, en ik koop dan ook veel van mijn boeken online. De lockdown maakte op dat punt voor mij dus niet veel uit – mijn euforie betrof onder andere de zwembaden.

En ik denk ook: mensen voor wie fysieke boekwinkels een grote rol spelen in hun leven – dat zijn binnenstadbewoners van grotere steden, lijkt me – grachtengordel misschien zelfs? In elk geval dus niet lezers uit een Rotterdamse volksbuurt. Enne – lees ik graag boeken omdat ik verder al alles op mijn smartphone doen? Uh – nee, die omdat neem ik niet voor mijn rekening.

Dit is nog steeds niet alles wat er gebeurt op het gebied van het scheppen van een discourse community. Een gevulde boekenkast is vanzelfsprekend, naar muziek luisteren ook, Marieke Lucas Rijneveld moet ik kennelijk ook kennen (al is het maar om de verwijzing met hij te kunnen plaatsen) en Vlamingen horen er niet bij, gezien het specifieke van de coronalockdown – de Nederlandse dus. Of toch wel, met dat Nederlanders in de laatste zin (die ik überhaupt niet snap).

Nou, zoveel hobbels, en toen moest ik dus moed verzamelen om verder te lezen. Wat in elk geval inderdaad de juiste verwachting schept voor het boek is het wat knorrige over de digitale ontwikkelingen, wat al achter het zwalken schuilgaat en de euforie rond fysieke boeken. De auteurs zien inderdaad het ‘diepe’ lezen van papieren boeken als het enige echte lezen, hoog verheven boven alle andere vormen van lezen, en bedreigd door al die nieuwlichterij van de digitale wereld. Ik moest denken aan die twee oude brompotten van de Muppetshow. Ik vind het een eenzijdig beeld van lezen en het sikkeneurige komt op andere plekken in het boek ook terug. In de passages waar dat geen rol speelt, zoals bijvoorbeeld over de geschiedenis van het boek, lees ik het wel met veel plezier.

Met de vergelijking met Statler en Waldorf, stap ik buiten de analyse van de identiteit van de schrijver zoals die in de tekst naar voren komt. Ik wéét namelijk dat het er in het echt twee zijn, twee mannen, en eentje is emeritus hoogleraar, dus de leeftijd klopt ook. Maar dat doet er eigenlijk allemaal niet toe voor de discourse community. Daar hoor ik voor mijn gevoel niet echt bij. Dat verhindert mijn leesplezier. Vandaar dat het zo lang duurt voor ik het boek uit heb.

Ik ben het college met dit voorbeeld begonnen. Daarna hebben de studenten de discourse community van hun eigen tekst in kaart gebracht. Dat was nog best wel zoeken af en toe, zeker omdat het vaak om implicietere dingen gaat dan in mijn voorbeeld. Dat is best extreem namelijk!

Ik zit alweer een week in de volgende fase van het nieuwe boek: ik ben de wijzigingen van de redacteur aan het verwerken. Dat is alweer druk, maar gepland en het is fijn dat ik er extra tijd voor kreeg: ik kreeg het eerder terug en mijn deadline blijft hetzelfde. Het is wel de derde keer dat ik het ‘afmaak’ sinds augustus, en dat gaat wel wegen, moet ik zeggen. Ik wissel een beetje tussen het zat zijn en blij dat het elke keer beter wordt.

Want beter geworden, ja, dat is het nu ook weer. De redacteur heeft me behoed voor een paar stomme dingen waar ik blind voor was geworden (zoals een metafoor die precies het omgekeerde uitdrukte van wat ik bedoelde) of sowieso ben. In het lijstje ‘fouten die ik wel eens maak’ kan ik onder andere bijschrijven dat en zo los moet, dat en/of beter of wordt als of de en al impliceert (dat is niet altijd zo, maar soms wel) en dat ik soms ooit met iets combineer waardoor ik een pleonasme veroorzaak (beter dan ooit tevoren/eerder).

Ik moet wel alles heel precies nagaan, want er zijn van die typische redactie-foutjes ingeslopen (eerste deel van de zin veranderd, tweede daar niet op aangepast) en spelling is niet de sterkste kant van de redacteur. Ergens vind ik dat troostrijk: het is onmogelijk om op dat gebied alles helemaal goed te doen, dat weet ik van mezelf ook. Die paar foutjes verbeter ik wel, en door er nog een keer secuur met de stofkam doorheen te gaan zag ik zelf ook nog een paar extra dingetjes. Wat overigens wel het gevoel geeft dat dat altijd zo zal blijven: perfect wordt het nooit. En dat is zo, zo werkt schrijven.

Het meeste werk heb ik echter aan de grijszones: de kwesties van smaak en mening. Ik heb wat frivole stilistische dingen teruggezet naar mijn origineel, bijvoorbeeld ergens iets uitdenken weer terug naar uitknobbelen. Dat is het speelsere woord, maar bovendien met een licht nuanceverschil in de betekenis. Hier en daar permitteer ik me een knipoog voor de goede verstaander en het verhaal waarmee het boek eindigt, geschreven door gastschrijver Nicole, bevat plat Rotterdams – dat blijft erin, ondanks de ?? die de redacteur erbij had gezet.

Dat terugzetten is voor mij een soort omgekeerde wereld. In mijn werk vind ik dat de eigen stijl van de schrijver met wie ik werk door mag klinken, dus verander ik in principe alleen de dingen die echt moeten en een duidelijke verbetering zijn. Ik moest er bij het verwerken van deze correcties even aan wennen dat de rollen omgedraaid waren: ik hoef deze redacteur niet te honoreren, het is mijn eigen stem die door mag klinken.

De eigenaar van die stem, ondergetekende, is soms best een beetje eigenwijs ook, maar met onderbouwing. Er is één gebied waarop ik heel veel correcties heb teruggedraaid: de interpunctie. De regels daarvoor zijn niet zwart-wit, en er zijn in grote lijnen twee ‘scholen’:

• Interpunctie wordt beregeld met goed-fout-principes op basis van de grammatica. Een deel hiervan is algemeen geaccepteerd, zoals: achter een zin staat een punt en bij bijvoeglijke bijzinnen maakt een komma uit voor de betekenis. Een ander deel is echter dubieuzer, bijvoorbeeld: voor en mag nooit een punt of een komma, een zin mag niet met een voegwoord beginnen, elke bijzin moet aan de hoofdzin vastgekoppeld staan. Dat zijn – minstens ten dele – ouderwetse schoolmeesterregels die ver af staan van het eigenlijke taalgebruik van ervan schrijvers. Ze zijn te vergelijken  met de moeten’s en mag-niet’s op formuleer-gebied: dogma’s. Kinderen moeten leren wat hoofd- en bijzinnen zijn en wat je daarmee doet, maar uiteindelijk mag je ermee spelen (vind ik).
• Interpunctie voegt subtiele betekenis toe die te maken heeft met hoe de zinnen zich tot elkaar verhouden. Die verhouding werkt door op alinea-niveau. Bijvoorbeeld: twee hoofdzinnen met een komma of puntkomma met elkaar verbonden verhouden zich op andere wijze tot de zin erna dan als er een punt tussen staat. Zo van: 1a,b-2 is iets anders dan 1-2-3. Dat is de manier van interpungeren die ik heb geleerd uit het onvolprezen boek Formuleren (hoofdstuk 2 – ik kan het aanraden). Niet dat dat per se altijd speels is, maar het biedt wel die ruimte: met interpunctie kun je subtiele betekenissen uitdrukken. Ik ‘hoor’ die ook in mijn hoofd, in de vorm van pauzes en accenten. De interpunctie dient om de lezer datzelfde te laten horen.

Je voelt ‘m al aankomen: de redacteur komt uit de eerste school. En ik heb bijna alle wijzigingen die daaruit voortvloeien teruggedraaid volgens de tweede. Al was het alleen maar omdat er ineens een boel zinnen heeeeel lang geworden waren. Maar vaker vanwege die subtiele betekenisverschillen.

Hier is een voorbeeld. Dit is mijn originele tekst:

Henk is typisch zo’n hardloper die een broertje dood heeft aan oefeningen. Maar met die sleeppas van hem ging hij merken dat hij zo’n beetje over elk oneffenheidje op straat struikelde: zijn voeten kwamen nauwelijks meer van de grond. Bovendien kreeg hij steeds meer moeite om zijn been over zijn fietszadel te zwaaien (…)

Daar had de redacteur van gemaakt:

Henk is typisch zo’n hardloper die een broertje dood heeft aan oefeningen, maar met die sleeppas van hem ging hij merken dat hij zo’n beetje over elk oneffenheidje op straat struikelde: zijn voeten kwamen nauwelijks meer van de grond. Bovendien kreeg hij steeds meer moeite om zijn been over zijn fietszadel te zwaaien (…)

Die eerste zin is akelig lang geworden, en achter oefeningen eindigt een op zichzelf staande mededeling die je als lezer wat mij betreft eerst even tot je moet (mag) nemen. Het is bijna een definitie van Henk – zo’n Henk moet je eerst voor je zien. Daarna lees je verder. Dat alleen al zou voor mij voldoende reden zijn om die punt te zetten.

Maar er is meer: de punt tussen oefeningen en maar geeft een eenduidiger beeld van de relaties verderop in de alinea:

• Het stuk achter de dubbele punt heeft duidelijker alleen betrekking op het gedeelte ‘Maar …. struikelde’ want het is zo alleen daarmee verbonden en met een punt gescheiden van het eerste stuk, waar het geen betrekking op heeft.
• De bovendien-zin heeft betrekking op nauwelijks van de grond komen en niet op broertje dood hebben aan oefeningen. Als het eraan voorafgaande één zin is, is dat net wat lastiger om te zien.

Het is heel subtiel, maar ik wil het wel op mijn manier. Dat is even wat werk, maar dat levert op dat ik me veel bewuster word van hoe ik omga met interpunctie. Een heleboel hiervan doe ik gevoelsmatig natuurlijk, maar door te zien hoe iemand anders het doet, moest ik weer even nadenken over mijn eigen keuzes. Daardoor realiseerde ik me hoe schatplichtig ik ben aan Formuleren!