Vorige week gaf ik een workshop piramideprincipe op een dag over verhalen vertellen bij Squarewise in Amsterdam. Dat was leuk: fijne mensen om mee te werken en een interessant bedrijf. Er werden foto’s gemaakt, die staan op hun LinkedIn, met deze van mij:
Je ziet hoe groen het daar is (; Op het bord is de piramide aan het verschijnen op basis van hun eigen casus, ik leg net uit wat de volgende stap is. Let ook op de boeken aan tafel!
Vroeger was kritische tekstanalyse (‘critical discourse analysis’) een bijzondere uithoek in de tekstwetenschap, tegenwoordig lijkt het alsof iedereen eraan doet. De politieke lading van taal is meer aan de oppervlakte gekomen, dankzij zich roerende groepen in de samenleving. Ik realiseerde me vorige week in de aanloop naar het college Tekstanalyse over ‘CDA’ dat dat nog veel meer het geval is dan toen ik er eerder college over gaf, vier jaar geleden.
Twee recente voorbeelden uit de actualiteit zijn de ‘hertaling’ van het werk van Roald Dahl en Agatha Christie en de vraag hoe je de meest recente schutter in de VS zou noemen: (trans-)man/vrouw, hij/zij? Elke keuze daarin, elk standpunt, is politiek beladen.
Desalniettemin is kritische tekstanalyse nog niet eens zo makkelijk, zeker niet, zo viel me op tijdens het college, als de tekst zelf ook al kritisch is. Of helemaal niet zo’n duidelijke inhoud heeft, of geen beladen termen. Die voorbeelden zijn nogal makkelijke, zou je kunnen zeggen. Ik had zelf ook twee – voor mij – makkelijke voorbeelden gekozen.
Het eerste voorbeeld komt uit de krant van vorige week maandag. Ik las die net nadat ik de stof voor het college had gelezen. Tot mijn genoegen noemde het boek de lijdende vorm als talig kenmerk waar iets politieks mee aan de hand kan zijn – dat is zo, ja, in mijn promotie-onderzoek heb ik ook wat CDA gedaan. En toen las ik deze passsage in een opinie-artikel van (de controversiële) Laurens Buijs over gender (vet in het citaat is van mij):
In progressieve kringen worden critici van het maakbaarheidsdenken over gender snel weggezet als conservatief en discriminerend. Maar de kritiek is belangrijk, want het is voor de ontwikkeling van de seksualiteit van jongeren niet goed als zij onnodig in de war worden gebracht over sekse en gender, en het is voor het feminisme niet goed als ons de taal wordt ontnomen om over de patriarchale onderdrukking van vrouwen en vrouwelijkheid te praten.
Dat viel mij wel op, die drie passieven. Bij de eerste kan ik nog net wel bedenken dat de verzwegen handelende persoon ‘progressieve mensen’ zijn, maar wie de handelende personen zijn achter ‘onnodig in de war brengen’ en ‘de taal ontnemen’ – ik heb geen idee. Er wordt hier een impliciete vijand neergezet tegen wie het makkelijk ageren is. Iedereen kan makkelijk zeggen: ja, erg, dat in de war brengen en ontnemen. Preken voor eigen parochie. En ook, vind ik: een stropop-drogredenering die polariserend werkt.
Het tweede voorbeeld is een van mijn stokpaardjes: het vele en vanzelfsprekende ‘moeten verbeteren’ in het dominante discourse rond sport. Ik had al een tijdje het januari-nummer van RunningNL daarvoor klaar liggen. Op de cover staan ’10 tips voor een blessurevrij jaar’ en ‘De 23 gouden loopregels’ en binnenin staan bijvoorbeeld ook nog eens ’15 concrete tips voor jouw ideale dag’. Dus een hardloper ‘moet’ 48 van die dingen als ‘Begin de dag met een groot glas water’ en ‘Vermijd te veel zitten’, maar ook ‘Zorg voor degelijke schoenen’ en ‘Draag de juiste kleding voor elk seizoen’, want achter al deze verbeter-adviezen zit de commercie.
(Het permanente verbeteren betekent ook dat het nooit goed genoeg is, en ook nooit zomaar alleen maar leuk mag zijn. Nooit gaat het om wat je voor al dat verbeteren moet laten. De ‘gewoonheid’ van CDA blijkt eruit dat ik over het begrenzen van al dat verbeteren een paragraaf heb geschreven in mijn net verschenen boek. Niet heel technisch overigens. En ja, ik doe in het boek zelf ook duiten in het verbeter-zakje, dat beken ik ook.)
Waar het níet over gaat, dat is vaak een opstapje naar de belangen die de tekst dient. Wat gaat ‘ondergronds’? Nou gaat elke tekst over een heleboel dingen niet – wat zijn de relevante? Daarover hebben we op college nagedacht voor wat betreft de teksten van de studenten.
Daarmee kwam het eerste deel van het vak tot zijn eind. Deze week is ‘breekweek’ en leveren de studenten hun eindverslag in van de analyse van hun eigen tekst. Ik ben benieuwd. Vanaf volgende week gaan we geleidelijk inzoomen op, jawel, adviesrapporten. Ik blijf verslag doen natuurlijk!
Ik loop nog steeds een college-verslag achter, dus doe ik er vandaag twee in één, en dat wordt eigenlijk drie in één, want op het vorige college van Tekstanalyse (15 maart) hebben we twee onderwerpen behandeld.
Maar eerst over dat van 8 maart. Toen ging het over hoe samenhang ontstaat in een tekst. Dat is een veelomvattend onderwerp en er maar één college aan besteden is weinig. Ter vergelijking: op andere universiteiten doen ze bij een vak ‘Tekstanalyse’ alleen maar dit onderwerp, met ook nog eens een sterke focus op signaalwoorden. Nou goed, kort maar krachtig dan.
Het boek heeft het over het texture van samenhang; mij leek weefsel daarvan wel een geschikte vertaling. Je kunt met ‘draden’ de verschillende soorten samenhang zichtbaar maken, en zo zie je hoe de tekst samenhangt. Ik heb dat geïllustreerd met het eerste couplet uit ‘mijn’ tekst ‘Into my arms’. Dit is het eindresultaat, dus hier zie je het weefsel:
Het gaat onder andere om het gebruik van de persoonlijke voornaamwoorden van de eerste en tweede persoon, (deels onzichtbare) verwijzingen naar God, andere naar religie verwijzende woorden (kneel down), het betekenisverband tussen interventionist, intervene en de daarop volgende omschrijvingen ervan, en de tegenstellende en ontkennende signaalwoorden aan het begin van de strofen. Het meest bijzondere verband is dat je dus kunt verwijzen naar een God waarvan je zegt dat je er niet in gelooft.
Zulk soort weefsels hebben de studenten in hun eigen te analyseren teksten opgespoord, en daarbij werd voor mij maar weer eens duidelijk hoe gevaarlijk generaliseren is. Ik zei namelijk dat er volgens mij geen teksten denkbaar zijn zonder signaalwoorden – vanwege hun belang voor het verband. Eén van de studenten met een songtekst, Judith, ging meteen bedenkelijk kijken, en ja hoor: in haar tekst zit geen enkel signaalwoord, nouja, één when, maar dat is wel heel licht. Het verband komt tot stand door herhaling, persoonlijke voornaamwoorden en betekenisrelaties.
Vorige week ging het over multimodaliteit: tekst in relatie tot enerzijds beeld en anderzijds muziek. Frappant: de zondag ervoor was ik voor het eerst sinds coronatijd naar een popconcert geweest, en daar kon ik dit beeld maken:
De zanger gebruikte een digitale spiekbrief, een scherm dat daar speciaal voor ontwikkeld is. (Ik kon dat zo goed zien omdat ik helemaal vooraan stond, tegen het podium aan, voor het eerst ooit! Gaaf!)
Over songteksten als zodanig heb ik de vorige keer dat ik er college over gaf uitvoerig geschreven. Nu iets meer over het plaatje – ik ga dat koppelen aan een stukje theorie over multimodaliteit.
Beelden kunnen bij een tekst drie soorten functies hebben:
Ook mijn foto zou tekstorganiserend kunnen werken, al is dat een beetje gezocht: het is een beeld van een songtekst en dat waren de twee onderwerpen van college.
De laatste tijd krijg ik in toenemende mate ‘gepruttel’ uit trainingsgroepen als ik de deelnemers vraag om iets te printen, of als ik zelf papieren handouts uitdeel. Dat vinden ze maar zonde van de omgehakte bomen. Ik probeer wel degelijk milieu- en klimaatbewust te werken; mijn eigen papier is bijvoorbeeld gerecycled en zichtbaar niet helemaal spierwit. Ik print heus niet zomaar klakkeloos van alles uit.
Maar papier is wel degelijk zeer functioneel. Zo’n beetje iedereen, zelfs de jonge generatie, leest beter van papier dan van scherm en dus is een printje de beste manier om een tekst te eindredigeren. Ik heb enkele werkvormen die veel beter gaan op papier, soms zelfs enkelzijdig geprint (de ‘galery walk’ voor het verbeteren van een storyboard). Dan kan ik met printen echt niet zitten.
Bovendien: wat is het alternatief? Is allemaal aan de laptop zitten en documenten van een server plukken zoveel milieuvriendelijker? De milieubelasting daarvan zie je niet, die van papier wel. En waar gaat het helemaal om? Zet het af tegen autorijden, vliegen en blockchaintechnologie bijvoorbeeld, allemaal nogal vanzelfsprekend in die kringen. Penny wise, pound foolish?
Laten we op klimaatgebied alsjeblieft niet te veel bezig zijn met pietepeuterige symboolpolitiek.
Ik geef weer college! Vorige week ben ik begonnen met het vak Tekstanalyse bij Taalwetenschap in Leiden. Ik ben daar al meer dan twintig jaar af en toe invaldocent; er had nu een collegejaar tussengezeten. Dit vak is eigenlijk een fusie van de twee vakken die ik hiervoor heb gegeven: Tekst- en gespreksanalyse en Tekstgenres en dat past hartstikke goed: alle focus op teksten en het genre-gedeelte iets minder ‘heavy’.
Ik vind het nu een erg leuk vak geworden – al zeg ik het zelf. In het eerste deel van het vak gaan studenten aan de slag met het analyseren van een zelfgekozen tekst, zoals in 2019 ook. In het tweede deel gaan ze een tekstadvies uitbrengen voor het Adviescollege ICT-toetsing, mijn opdrachtgever. Bij beide delen komt een stevig stuk leeswerk kijken, maar er is ook ruimte voor persoonlijke inbreng.
Om die persoonlijke kant van teksten af te trappen, heb ik woensdag op het eerste college mijn favoriete aflevering van Winteruur laten zien, met Paul Herygers. Ik heb er hier eerder over geschreven (zie hier voor de vorige keer): ik kijk al jaren naar Winteruur en vind het subliem: de meest uiteenlopende teksten en de meest uiteenlopende gesprekken daarover. Wat is tekst toch mooi, en wat kunnen teksten oproepen bij mensen!
Aan die aflevering met Herygers valt me op hoe veel hij kan ophangen aan die paar zinnetjes – zijn halve leven komt voorbij. Daarbij zie je de emoties, het verdriet, nét onder de oppervlakte blijven. Pas als hij de tekst opnieuw leest, breekt het door en moet Wim het lezen overnemen. Dat is wat een paar zinnen kunnen doen. Bij een oud-wereldkampioen veldrijden nogalliefst!
Meer analytisch is het onder andere interessant aan het tekstje dat de ‘hij’ geen naam heeft en de ‘ik’ pas laat aan het woord komt, dat de dood taboe is en verhuld moet/mag worden. Er mag mogelijk ook om gelogen worden, althans, zo zijn de laatste woorden te begrijpen. Op basis van alleen dit fragment is de stelligheid vreemd waarmee Herygers zegt dat het over een hond gaat die door de ‘hij’ uit zijn lijden is verlost, maar in het tweede deel van de hele tekst is evidentie te vinden voor Herygers interpretatie.
We hebben dus afgetrapt met Rocky, ik ben benieuwd welke teksten de studenten onderhanden gaan nemen. Dat hoor ik morgen. Van het zestal. Want het is een heel klein groepje. Het is een verplicht vak in één van de ‘tracks’ van de studie Taalwetenschap, die track is dit jaar niet veel gekozen en er hebben geen keuzevakstudenten zich aangesloten. Nouja, klein maar fijn!
Overigens ben ik in Leiden opnieuw in loondienst, dat kan niet anders helaas. Het blijft vreemd, zeker ook omdat ik eigenlijk zelfstandiger werk dan voor mijn opdrachtgevers. Ik heb wel bedongen dat ik een deel van mijn kosten voor de NACV-meeting vergoed krijg, daar ben ik blij mee.
Onderweg naar de NACV-meeting afgelopen vrijdag las ik mijn blogpost over de vorige keer, januari 2020, terug. Ik eindigde daar enthousiast met: volgend jaar weer! Geen idee nog op dat moment van wat ons boven het hoofd hing. De twee jaar erna… géén NACV-meetings. Sowieso had ik eigenlijk geen contact gehad met dat type vakgenoten: wetenschappers en docenten. Dus wilde ik nu wel heel graag.
Ik had vakinhoudelijke knaldrang, zal ik maar zeggen. Anders was ik misschien niet gegaan. Want Leuven is net wat lastiger te bereiken dan de Nederlandse universiteitssteden: het kan snel, maar dat is duur en met verplicht reserveren: de Thalys. Nouja, dat was ook wel weer leuk: ik ben de avond ervoor gegaan en heb een nachtje in een fraai klassiek hotel geslapen.
Maar bovendien was ook het programma wat magertjes. De link tussen mijn dagelijkse werk en de NACV zit ‘m enerzijds in schrijfdidactiek voor hoger opgeleiden en anderzijds in de relatie tussen wat je in het hoger onderwijs leert en de beroepspraktijk. Die didactiek was er natuurlijk wel, maar vaak wel zo toegespitst op het hoger onderwijs (met onder andere steeds minder tijd voor steeds meer studenten – wat een luxe heb ik dan) dat ik er niet veel rechtstreeks mee kon. Het raakvlak met de beroepspraktijk kwam nauwelijks aan de orde.
Zo heb ik een fijne dag gehad om me voor het eerst in drie jaar weer terug verankerd te voelen in m’n vakgebied, maar ik ben minder enthousiast over wat het me heeft opgeleverd, en ook qua contacten was het aan de magere kant: het was druk, uitverkocht zelfs, met 200 deelnemers, maar ik kende bijna niemand, deels niet meer door verjonging (dat was me in 2020 ook al opgevallen: academische vaardigheden geven is geen vak om oud in te worden), en deels was er ook een veel grotere vertegenwoordiging dan anders uit Vlaanderen. Niet dat ik mensen miste trouwens – de vakgenoten die ik had verwacht, waren er wel en dat was zeer zeker leuk.
Dat het me wat minder heeft opgeleverd, zat hem er ook in een beetje herhaling van zetten. De vorige keer was me opgevallen dat de wetenschappelijke conventies niet ter discussie staan, en ook dat viel me nu weer op. Studenten moeten leren hoe het hoort, ook al is dat steeds moeilijker voor ze (de kloof tussen de omgangstaal en het academische register wordt groter). In de plenaire openingslezingen ging het over woordenschat; mij viel op dat een groot deel van de woorden die studenten onder de knie moeten krijgen de woorden zijn die ik mijn schrijvende professionals vraag te vervangen door iets concreters. Zie bijvoorbeeld deze foto van een slide die een still van een UvA-filmpje laat zien (als ik het goed onthouden heb):
Die twee openingslezingen, van Elke Peters en Serge Verlinde, waren wel interessant, vond ik. De sprekers onderscheiden drie soorten woordenschat: dagelijkse, algemeen academische en technische (vakjargon). Over die middelste categorie gaat het weinig, terwijl die juist problemen oplevert bij het lezen en schrijven, onder andere omdat de woorden zo abstract zijn (zie die foto). De sprekers ontwikkelden instrumenten om studenten te helpen bij het hanteren ervan. Daar heb ik voor mijn praktijk niet direct iets aan, maar ik vond het wel leerzaam en dat is leuk.
Ik was vooraf het meest benieuwd naar de andere plenaire sessie, net na de lunch, over genre-didactiek, door Cindy Kuiper. Maar die viel dus in zoverre tegen dat ik dacht: ja, dat doe ik dus allang, ik wist alleen niet dat het zo heette – internationaal GBWl: genre-based writing instruction. Dat je dus samen gaat kijken naar hoe een tekst uit een bepaald genre in elkaar zit en waarom dat is gegeven context en doel ervan, en dat dan, eerst begeleid en later zelfstandiger, zelf ook zo gaat doen. Ik ben me er al langer van bewust dat wat ik doe in mijn trainingen, vooral is: genre-besef bijbrengen. Van dat een adviesrapport een andere context heeft dan een wetenschappelijke tekst, en dat dat gevolgen heeft voor de tekstopbouw (terzijde: ik hoorde een spreker zeggen: ‘ik vertel pas aan het eind wat er uit ons onderzoek is gekomen, want anders luisteren jullie niet meer’. Nou…. Hoofdboodschap voorop kan juist helpen om je publiek te boeien).
Verder ging ik naar praatjes over de relatie tussen schrijven en lezen, overheidsbeleid voor academische uitdrukkingsvaardigheid, zelfsturend leren (met padlet) en activerende feedback. Af en toe werd de zaal wel aan het werken of denken gezet, maar minder dynamisch dan wat ik me van drie jaar geleden herinnerde. Het leek sowieso allemaal net iets zwaarder: wetenschappelijker, serieuzer. Is dat de tijd, is het Vlaanderen, is het toeval?
Tot slot nog: in de vragen en reacties vielen me twee thema’s op die kennelijk spelen: de angst voor ChatGPT en het dilemma voor docenten in het hoger onderwijs van al dan niet aandacht besteden aan spelling en andere lagere-orde-vaardigheden. Dat zou niet meer moeten hoeven, maar het is toch nodig, en hoe geef je dat een goede plek?
Al met al heb ik wel een goede dag gehad. De organisatie was goed, ik ben nog even de stad in gelopen tussendoor, ik sprak fijne mensen, het voelde als uitje, het zette aan tot denken. Eindelijk weer.
Ik werkte vorige week met een Word-document van iemand anders, en daarin gaf mijn laptop een melding die ik nooit eerder had gezien:
Fouten inchecken? Dat zal een vertaalfout zijn, denk ik, van het Engelse to check. Maar dan een grappige, want deze melding verwijst naar zichzelf: de fout kan blijven staan omdat fouten niet zijn (in-)gecheckt 😁
Ik kreeg een grappige foto toegestuurd (dank, Marijke!) voor mijn collectie borden. Deze zijn tegenstrijdig:
Best wel tricky ook, want hoe zit het nou met de voorrang?
Vanochtend is het dan wel gelukt om ChatGPT een paar vragen te stellen. Dat was een leuke ervaring. Je kunt de gekste dingen vragen en het programma typt de antwoorden letter voor letter uit. Net echt. Aan het eind kon ik dan ook de neiging om ‘dank je wel’ te schrijven niet onderdrukken. De reactie:
Je bent welkom! Laat het me weten als je nog vragen hebt.
Het anglicisme en de clichématige zin erna laten meteen al veel zien van Chatties schrijfvaardigheid wat me ookk al duidelijk geworden was uit andere reviews (o.a. in Neerlandistiek.nl, NRC, onlangs zelfs de alumni-nieuwsbrief van de VU). Het klinkt allemaal net een beetje stereotiep en houterig, het omgekeerde van creatief, warmbloedig en origineel. Dat beeld werd bevestigd toen ik het programma bevroeg over adviezen.
Ik heb ChatGPT eerst gevraagd hoe je een goed adviesrapport schrijft. Twee keer, met twee verschillende antwoorden, waaraan opviel dat de eerste productgericht was:
Een goed adviesrapport bevat de volgende elementen:
En de tweede procesgericht:
Er zijn een aantal stappen die je kunt volgen om een goed adviesrapport te schrijven:
Het piramideprincipe wordt vaak gebruikt bij het schrijven van journalistieke teksten, zoals nieuwsartikelen, maar ook in andere types teksten zoals rapporten of presentaties. Het principe gaat uit van de gedachte dat de meest belangrijke informatie bovenaan de tekst staat, en dat de minder belangrijke informatie naar beneden toe afneemt.
Het idee is dat de lezer snel de belangrijkste informatie kan oppikken, zonder de hele tekst te hoeven lezen. Hierdoor is de tekst efficiënter en makkelijker te lezen.
De piramidestructuur bestaat uit 3 onderdelen:
- De kop, of lede, bevat de belangrijkste informatie en is vaak een samenvatting van het hele artikel.
- De nuttige informatie, of het verhaal, gaat in op de details van de kop en geeft antwoorden op de vragen die de kop oproept.
- De onderste laag bevat de minder belangrijke informatie, zoals achtergrondinformatie of verwijzingen naar andere bronnen.
Het piramideprincipe kan ook gebruikt worden voor presentaties, waarbij de presentator de belangrijkste informatie als eerste geeft en de minder belangrijke informatie aan het einde van de presentatie.
Dat slaat wat mij betreft net de plank mis natuurlijk: de journalistieke oprolbaarheid is niet het piramideprincipe van de adviesrapporten, althans, niet dat van Minto, al is er verwantschap. Verder valt me op dat het in (2) gaat om nuttige informtie, daarmee suggererend dat in de onderste laag niet-nuttige informatie staat. En waar komt dat lede vandaan?
Ik vroeg naar een voorbeeld van een adviesrapport en Chattie ging braaf aan de slag met de ’toekomstige verkeersstructuur in de stad X’. Het voorbeeld leek weggelopen uit een eerstejaars schrijfhandboek, en Chattie bracht in de praktijk wat hij/zij net ervoor aangeraden had. Verder was het wel aardig. Het was kort, en eindigde met:
Dit is een voorbeeld, het zou kunnen zijn dat bij een echt adviesrapport er meer analyse, gegevens, cijfers, grafieken, tabellen, etc. toegevoegd zouden worden aan de tekst.
Haha, ja, nogal.
Ik heb toen Chattie nog om twee adviezen gevraagd, eentje zoals een opdrachtgever in de publieke sector dat net had uitgebracht, en eentje in lijn met mijn aanstaande boek. Wat me opviel:
ChatGPT is leuk, vermakelijk, vast ook wel nuttig, maar het is niet iets waar ik voor mijn vak bang van hoef te worden. ChatGPT gaat het menselijke adviesschrijfwerk niet overnemen. Daarvoor zijn de teksten te clichématig, conventioneel, weinig creatief, onpersoonlijk, stijfjes en verouderd.
Ik schreef het vorige week al: ik wil graag zelf ervaren hoe ChatGPT schrijft. Of hij (zij?) adviezen kan schrijven, en zo ja, hoe dan: piramidaal of niet? Vanochtend had tijd voor zo’n experiment. Ik wel. ChatGPT niet. Ik kreeg in beeld:
ChatGPT is at capacity right now
Daarbij de mogelijkheid om een bericht te ontvangen als ik wel terecht kan. Dat bericht is ook nog niet gekomen, en zometeen moet ik andere zaken gaan doen. Vandaag gaat het dus niet lukken.
Tijdens het wachten biedt Chattie wel vermaak, zoals met een meditatie tijdens het wachten en een gedicht of rap over wachten, maar daar kan ik me geen uren mee bezighouden. Hier is de meditatie:
Write a guided meditation about the status of ChatGPT.As you read this message, please take a moment to pause and breathe. Notice the sensations in your body and the rhythm of your breath. Remind yourself that you are not alone in wanting to try out ChatGPT. Many others are interested in it as well. Be patient and know that the website is doing its best to accommodate everyone. Trust that the right time for you to try ChatGPT will come. In the meantime, continue to focus on your breath and stay present in the moment.
Ik had daar nog niet over gelezen in de besprekingen, maar voor mij is duidelijk: om ChatGPT je werk te laten ondersteunen, moet je geen haast hebben, geen dringende deadlines.
Ondertussen had ik dat advies allang zelf geschreven natuurlijk.