Op het college (zie onder andere de vorige post daarover) van afgelopen donderdag hebben we het gehad over de vraag of je kunt zeggen wat ‘goed’ versus ‘fout’ lezen is. Hier nog wat gedachten daarover.

Het eindexamen Nederlands toetst leesvaardigheid, er kennelijk van uitgaande dat er zo’n norm is. Daar is de nodige kritiek op, en daar lazen we wat van, in de vorm van blogposts van Marc van Oostendorp. Die zegt bijvoorbeeld:

Aan de poort van het volwassen leven van de gemiddelde Nederlander staat een organisatie die met willekeur bepaalt wat ‘goed’ is en wat ‘fout’ en die wie het waagt dat in twijfel te trekken in de hoek zet.

Die organisatie, dat is het College voor Toetsen en Examens. Het zou natuurlijk kunnen dat die hun werk gewoon niet goed doen, en daar ijkt het zeker op – er zitten echte miskleunen tussen (voorbeeld). Een beter eindexamen is wenselijk, maar dan zit je er nog mee: wat is ‘goed’ lezen eigenlijk?

Uit mijn eigen onderzoek (nouja, eigenlijk dat van twee Groningse studenten van wie ik de scripties begeleidde, het artikel staat in mijn gratis e-boek) naar lezen bleek dat volwassen, zakelijke lezers inderdaad zo’n norm in hun hoofd hebben: de hele tekst grondig en lineair lezen, om te kunnen onthouden. Ik dacht daarbij: het is net alsof ze verwachten er vrij willekeurige vragen van een ander over te moeten kunnen beantwoorden – zoals op school.

In de dagelijkse praktijk drukt die norm als last op hun schouders: voor dat lezen hebben ze nooit tijd genoeg. ‘In het echt’ lezen ze dan ook heel anders: sterk gericht op hun eigen leesdoel. Ze selecteren, of ze nemen de informatie die ze nodig hebben heel gedetailleerd over – en van alles ertussenin. Wat ze dan doen, dus hun echte leesgedrag, zou je grillig of eigenzinnig kunnen noemen. Dat werkt; desalniettemin voelen ze zich er bezwaard over omdat ze ‘eigenlijk’ beter zouden moeten lezen.

De norm die in het onderwijs bestaat voor goed lezen kweekt mogelijk een leeshouding aan die in het werkende leven in de weg zit. Zakelijke lezers bepalen eigenlijk hun eigen norm: goed lezen is zo lezen dat je je leesdoel bereikt. Je eigen leesdoel, niet dat van een externe instantie.

Toch is ‘wat goed lezen is, bepaal je zelf’ mij ook te vrijblijvend. Ik ga er op college wel degelijk van uit dat de studenten iets gemeenschappelijks kunnen – ze moeten voor zo’n vak een heleboel lezen en daar moeten we het over kunnen hebben. Dat ‘iets’, daarvan verwacht ik dat ze het op school hebben geleerd en dat het eindexamen dat getoetst heeft.

Ook op andere momenten zit er een norm in mijn hoofd. Ik doe in schrijftrainingen regelmatig oefeningen waarbij de deelnemers elkaars teksten lezen. In de nabespreking daarvan blijkt enerzijds zeker die grillige eigenzinnigheid, en dat is prima: dat geeft de schrijvers een realistisch beeld van hun lezers (want ook schrijvers zitten met dat beeld van ‘alles lineair lezen’ in hun hoofd).

Maar met enige regelmaat denk ik toch ook wel stiekem ‘stom’ als iemand verslag doet van zijn of haar leeservaring. Op zo’n moment vind ik dat iemand slecht heeft gelezen. Ik onderdruk dat, want in een schrijftraining hamer ik erop dat de lezer principieel vrij is, en altijd gelijk heeft – dat is mijn uitgangspunt. Omdat schrijvers nooit mogen zeggen ‘dan had-ie maar beter moeten lezen’ of ‘mijn lezer moet alles lezen’ en dergelijke – dat kun je schudden. Maar mijn didactische principe komt niet helemaal overeen met wat ik soms zelf denk.

Wat vind ik dan goed lezen van een zakelijke tekst? In elk geval dat de lezer zich een beeld vormt van de hoofboodschap van de tekst en iets van de bedoeling van de schrijver – zodat die lezer op enigszins redelijke basis een oordeel kan vellen over wel of niet verder lezen en zo ja, wat en hoe dan. Daarna gaan de leesdoelen te ver uit elkaar lopen om er nog iets zinnigs over te kunnen zeggen.

Voor het onderwijs lijkt het me in elk geval zaak om iets te doen met leesdoelen, en om te leren dat het okee is om stukken of zelfs hele teksten níet te lezen. Zo voed je mijns inziens beter op voor een maatschappij die gekenmerkt wordt door een overvloed aan communicatie. Je móet selecteren, anders raak je opgebrand.

Eén van de beste stukken van de afgelopen tijd bracht iets onder woorden waar ik zelf over had nagedacht maar ik zag het net niet, dat is altijd heel fijn: over dat een narratieve structuur kan leiden tot problemen in de logica en de onderbouwing, omdat het vaak gaat om achteraf redeneren en dan meer causaliteit toekennen dan reëel is. Het voorbeeld in het artikel is de biografie van Steve Jobs: diens jeugd heeft hem als het ware ‘voorgeprogrammeerd’ om later ontzettend succesvol te worden. Kun je achteraf denken. Maar er zijn een heleboel kinderen die vanuit een vergelijkbare achtergrond níet succesvol worden. Snel in oorzaak-gevolg denken is voor ons brein makkelijk en associatief ‘fast thinking’, maar dat wil niet zeggen dat je zo tot geldende redeneringen komt. Ik krijg wel eens de vraag wat het verschil is tussen piramidaal werken en storytelling, en daar ga ik in het vervolg dit bij uitleggen. Overigens kun je vanuit een piramidale structuur ook tot een narratieve vertelwijze komen, maar een goede piramide voorkomt de narratieve drogreden.

Twee posts over lezen die me aanspraken hadden allebei als strekking: laat het lees-ideaal los, het ideaal dus dat zegt dat je één boek tegelijk grondig en van A tot Z moet lezen. Hoezo? Voel je niet schuldig over de boeken die je koopt maar niet (helemaal) leest, prima om wat aan te rommelen en op te pikken wat je tegenkomt. De druk van het ideaal speelt zakelijk lezers parten, goed om je ertegen te wapenen! Grappig trouwens dat in het tweede stuk nou juist het boek van Kahneman als niet-doorheen-te-komen wordt gepresenteerd, ik hoorde dat laatst ook al van iemand – ik heb het verslonden! Ach ja, smaken verschillen. En lezers ook! 

In mijn overzichtje van nuttige en inspirerende links is ook vrijwel altijd plek voor het blog SlideMagic van Jan Schultink. Relatief is dat nu wat minder, want Schultink is vooral software aan het coderen en daar gaat het dus vaak over – voor mij wat verder van mijn bed. Desalniettemin wel twee interessante links nog: over dat je niet alle feedback klakkeloos moet opvolgen (worstelen veel schrijvers mee, in mijn ervaring), en meer voor mijn eigen zelfstandige vakgenoten, herkenbaar ook: pas op met het beloven van ‘quick fixes‘. 

Goede schrijfadviezen die ik ervaar als koren op mijn molen (zo van: zo hoor je het eens van een ander):

• Hoe zorg je ervoor dat je bij het schrijven niet ‘verzuipt’ in de details?
• Schrijf in drie rondes voor een optimaal proces
• Pas drie roestvrijstalen tips toe voor betere zakelijke teksten. Niet per se sneller of makkelijker tot stand gekomen.

Dan van Neerlandistiek.nl, het blog dat ik volg:

•  Zo herkenbaar dat ik erop reageerde: uit onderzoek blijkt dat een focus op grammaticale correctheid leidt tot fouten, namelijk hypercorrectie. En dat terwijl het taaladvies strenger wordt, in elk geval over als/dan, zo staat hier.
• Een mooi kritisch stuk van Jan Renkema over hoe de combinatie van een abstract begrip en vage getallen alleen schijnduidelijkheid geeft. Voor veel ‘data-driven’ consultants ook relevant! En van dezelfde hand in het verlengde een beschouwing over vage woorden: vraag om een voorbeeld om, zeg, handhavingsstrategiemanagement concreet te maken. 
• In het kader van mijn ‘hobby’ borden als speciale vorm van schriftelijke communicatie: een stuk over de grammatica van verkeersborden.

Iets verder weg van schrijven en teksten, ter inspiratie tot slot een mooie parabel over een chauffeur die de kwantummechanica uit kan leggen: wat is echte kennis?

Had ik vorige week nog een wandeling georganiseerd met als thema dat je zo lekker denkt tijdens het bewegen, lees ik vanochtend iets wat dat weerspreekt… In het boek Leven in cadans. Hoe je fietsend je hoofd verzorgt van Martijn Veldkamp staat dat het helemaal niet zo is dat je, bijvoorbeeld, op de fiets betere ideeën krijgt. Dat is alleen maar een illusie, althans, dat beweert Carsten de Dreu, hoogleraar op het gebied van creativiteit (volgens dat boek, dus, hè, op p. 67). Ingevingen op relatief ongewone momenten blijven je beter bij. Het is een truc van je geheugen.

Ik kan daar een eind in meegaan. Het voorbeeld van die ene keer dat ik tijdens het dweilen van de keuken een eureka-ervaring kreeg voor de tekst waar ik op dat moment mee worstelde, dat heb ik al zo vaak verteld, dat is een eigen leven gaan leiden. Meestal dweil ik de keuken zónder zulke invallen, dat is zeker waar, dus ik recycle een verhaal over een heel toevallige gebeurtenis en hecht daar wellicht te veel waarde aan.

Maar toch… en zo denkt Veldkamp duidelijk ook. Want vervolgens besteedt hij er een heleboel bladzijden aan om uit te leggen dat fietsen toch wel degelijk iets doet met je gedachten: ze ordenen, hoofd- en bijzaken van elkaar scheiden, er andere emoties bij betrekken, er nieuwe, zintuiglijke informatie aan toevoegen… Dat herken ik allemaal – en dat herkenden vorige week de wandelende tekstschrijvers ook. Dat kan toch niet alleen maar een geheugentruc zijn?

Maar mogelijk ontkennen we dus ook allemaal iets? Veldkamp deed een informeel onderzoekje onder fietsers, en daarin rapporteerde maar de helft dat ze merkten dat ze creatiever werden op de fiets. Maar, zo legt hij uit, dat is mogelijk zo omdat niet iedereen op dezelfde manier fietst. Voor dat lekkere denken moet je bijvoorbeeld alleen zijn, en wel een beetje, maar niet te prestatiegericht. Zo fietst niet iedereen.

Leuk boek trouwens – mij uit het hart gegrepen. Ik vind het wel net een beetje moeizaam dat Veldkamp, zoals ik hierboven al beschrijf, wetenschappelijk onderzoek losjes combineert met eigen, informeel onderzoek, interviews en eigen ervaringen. Daardoor haalt hij soms z’n eigen punten onderuit en is de draad in het betoog niet altijd even helder. Ik vond het vooral een feest van herkenning – of soms juist niet, ook interessant. 

Voor fietsen mag je ook andere repetitieve duursporten invullen, zoals wandelen, hardlopen en zwemmen. En de keuken dweilen!