Via Neerlandistiek.nl hoorde ik dat John Searle onlangs is overleden. Ik heb nooit de eer gehad om hem in het echt mee te maken, maar ik heb wel veel aan zijn werk gehad – en nog steeds. Wat zijn bijdrage aan de taalwetenschap is geweest, staat helder uitgelegd in dat stuk op Neerlandistiek.nl: als geen ander heeft Searle duidelijk gemaakt dat de strekking van een taaluiting belangrijker is dan de letterlijke betekenis ervan.

In meer detail: dat je met die strekking dingen in de werkelijkheid kunt veranderen, mits er aan bepaalde voorwaarden is voldaan. En dat ’taalhandelingen’ sowieso aan geslaagdheidsvoorwaarden moeten voldoen. Als iemand onder de juiste voorwaarden zegt ‘ik veroordeel u tot 20 jaar gevangenisstraf’, dan is dat zo.

Searle’s vondst dat we verzoeken doen door zo’n geslaagdheidsvoorwaarde te bevragen (‘kun je mij het zout aangeven?’ bevraagt de vaardigheid die iemand moet hebben om het verzoek te honoreren) – ik kan me nog herinneren dat ik dat een joekel van een inzicht vond. Het is bovendien een zeldzaam soort wetmatigheid in ons vakgebied. Een wet die we allemaal toepassen zonder ons er bewust van te zijn.

In mijn dagelijkse werk speelt de taalhandelingstheorie een rol in de zin dat bij het type formele, geschreven communicatie zoals dat van adviesrapporten, de strekking niet altijd zo goed te raden is voor de lezer. Van ‘kun je mij het zout aangeven?’ weten alle moedertaalsprekers wel dat het bedoeld is als een indirect verzoek. Schrijvende adviseurs kunnen feiten op een rijtje zetten en dan aannemen dat hun lezers wel weten wat ze ermee bedoelen. Maar hoe minder je deelt, des te moeilijker is dat voor de ontvanger. Ik geef dus vaak als feedback: ‘maak de strekking expliciet’. Bijvoorbeeld als van een maatregel een bepaald risico ‘gemiddeld’ is – moet je het dan doen of niet?

Overigens, het piramideprincipe is een instrument voor het expliciteren van dit soort strekkingen: door over die feiten-op-een-rijtje de vraag ‘so what?’ te beantwoorden, maak je de strekking van de onderliggende niveaus expliciet.

Ik ben dus schatplichtig aan John Searle. Het spijt me om te lezen dat zijn laatste jaren treurig zijn geweest, ik wist daar niets van af.