Ik eindigde mijn verslag van de training in Oekraïne ermee dat ik er zelf ook wat van had opgestoken. Meerdere dingen, zelfs, wat ik overigens ook wel zou verwachten als ik een groep slimme, kritische en ervaren professionals aan het nadenken zet over presenteren. Dan hoor ik dingen waar ik niet aan gedacht had, en dat is voor een deel de lol van dat soort werk. Maar ik doelde op één onderwerp in het bijzonder.

Eén van de consultants legde als adviesvraag aan mij en de andere aanwezigen voor: hoe vergroot ik mijn zelfbewustzijn tijdens presentaties? Achtergrond was de ervaring die hij had zich na een presentatie te realiseren dat hij zich amper kon herinneren wat hij had gedaan of gezegd, wat anderen hadden gezegd, en wat er verder ws gebeurd. Bovendien was hij tijdens zo’n presentatie niet in staat zichzelf bij te sturen. Hij ‘verdween’ als het ware in het presenteren.

Voor mij een herkenbaar verschijnsel, in twee opzichten. In de eerste plaats kan ik meevoelen met wat hij bedoelt: ik heb die ervaring ook, gelukkig tegenwoordig niet vaak meer. In de tweede plaats heb ik me in het kader van mijn schrijfwerk over sport ook wel eens verdiept in het verlies van zelfbewustzijn in relatie tot sportprestaties (o.a. leidend tot een artikel in Fiets en een hoofdstuk in mijn bijna te verschijnen boek over mijn Afrika-fietsreis).

Verlies van zelfbewustzijn is namelijk iets geweldigs. Het is de ego-loosheid waar mystici over reppen, en het is een van de meest kenmerkende aspecten van flow, de piekervaring die we kunnen hebben als we worden uitgedaagd het maximale van onszelf te geven. We presteren dan op ons best, een reden waarom bijvoorbeeld topsporters op zoek zijn naar flow. Maar flow laat zich niet heel makkelijk afdwingen. Het is niet helemaal controleerbaar en het bevindt zich op een wankel evenwicht tussen te moeilijk en te makkelijk.

Flow is geweldig, en het wegvallen van zelfbewustzijn hoort daarbij – maar wat de consultant beschreef, is een negatief verlies van zelfbewustzijn. Het is niet zozeer opgaan in de ervaring in het hier-en-nu, maar een verlies van. Dat is ook iets wat ik herken vanuit de sport en uit het dagelijks leven: dan ben je van A naar B gefietst en je hebt onderweg niets gezien.

De vraag is dus: wat onderscheidt, in de eerste plaats bij presenteren, de twee soorten van afwezigheid van zelfbewustzijn? De antwoorden erop in de Oekraïne-groep heb ik op deze manier bij elkaar geraapt:

1. Bij de ‘foute’ vorm is er te weinig doelgerichtheid. Voor flow moet je op weg zijn naar een helder doel, en je voortgang ten opzichte van dat doel moet zichtbaar zijn. Daar kun je de kick van krijgen die flow doet ontstaan: yes, het gaat goed!
2. Bij de ‘foute’ vorm is het lichaamsbewustzijn te beperkt. Kenmerkend voor flow is het ‘openstaan’ van al je zintuigen: je leeft op dat moment met alles wat je hebt. In een negatieve variant lijk je eerder alleen maar ‘in je hoofd’ te zitten.
3. De oorzaak van het verschil tussen ‘foute’ en ‘goede’ afwezigheid van zelfbewustzijn ligt dieper en buiten de ervaring als zodanig (dus niet ter plekke 1-2-3 oplosbaar). Bij sporten kan vermoeidheid een oorzaak zijn. De consultant was zich ervan bewust dat faalangst voortkomend uit perfectionisme bij hem een rol speelde. Als je van jezelf een perfecte presentatie vereist, kun je bijna alleen maar ontevreden zijn over de voortgang ten opzichte van dat doel. Dat staat flow in de weg.

We concludeerden dat het verschil tussen een als probleem ervaren verlies van zelfbewustzijn en flow niet zo heel groot is. Het is een kwestie van zorgen dat het kwartje de goede kant uit valt. Dan kan presenteren een piekervaring worden. Voor een stap in die goede richting tot slot drie adviezen:

1. De eerste twee verschillen van hieboven leiden tot een eenvoudig uit te voeren advies: stel jezelf een helder en controleerbaar tussentijds doel dat je aandacht lager in je lichaam legt. Bijvoorbeeld: halverwege een keer je voeten voelen of een diepe buikademhaling doen (zie punt 2). Om jezelf daaraan te houden, kun je een merktekentje aanbrengen op de sheets of in je aantekeningen: dáár ga ik even bewust staan of ademhalen. Je lijf en je aandacht heb je altijd bij je, dus zo’n tussentijds doel is altijd haalbaar, en het doet wat nodig is.
2. Ter bestrijding van faalangst en perfectionisme: stel jezelf realistischere doelen en ontwikel een dito kijk op jezelf. Daarvoor kan gerichte faalangstreductie nuttig zijn (bijvoorbeeld met behulp van de RET), samen met feedback (al dan niet met behulp van video-opnames). En natuurlijk is bij angst ook een goede (maar niet overdreven) voorbereiding (inclusief oefenen) belangrijk, zodat je kunt vertrouwen op die basis.
3. Een ander advies was geen echte oplossing, maar een manier om je eigen zwakke punten te ondervangen: doe zo’n presentatie met z’n tweeën en laat iemand anders meeschrijven of andere dingen doen waardoor je geen essentiële zaken vergeet. Die ander kan dan meteen observeren en feedback geven (nodig voor het advies hierboven).