Rond kerst hoorde ik een paar keer mensen zeggen dat ze moeite hadden met het zingen van ‘vrede op aarde’, gezien de oorlogen in Oekraïne en Gaza: de vrede op aarde was ver te zoeken. Ik snapte dat niet helemaal, deels omdat er elk jaar wel oorlog is, ook als we dat niet als zo dichtbij ervaren, maar meer nog omdat mij glashelder is dat het een wens is, geen uitspraak over de huidige stand van zaken.

Dat het een wens is, is aan die paar woorden niet te zien, maar het lied ‘hangt’ aan de werkwoordsvorm zij: ‘ere zij God‘. Dat is een subjunctief of aanvoegende wijs – een werkwoordsvorm met een specifieke betekenis, namelijk van ‘irrealis’ of ‘potentialis’: je kunt er dingen mee uitdrukken die niet waar zijn maar dat wel zouden kunnen zijn in een andere wereld of in de toekomst. Zoals een wens.

Ik zou daarom dus denken: juist dit jaar moest je ‘vrede op aarde’ zingen, als potentialis.

De subjunctief wordt in het Nederlands niet veel meer gebruikt. Ze is alleen nog maar terug te vinden in vaste formules zoals ‘ere zij God’, ‘leve de koningin’ en ‘wie de schoen past, trekke hem aan’. In andere talen is dat wel anders, zoals in het Frans. Ik schreef hier al eerder dat ik sinds de zomer bezig ben met het opfrissen daarvan en dus moet ik me buigen over echt levend gebruik van de subjunctief. Dat valt me nog niet mee.

Ik zou denken dat ik als taalkundige moeiteloos zo’n betekenisonderscheid zou kunnen maken, ik houd ook wel van van die bijzondere vervoegingen enzo. Maar toch ga ik regelmatig de mist in, bijvoorbeeld met van die lastige ‘uithoeken’ als dat wensen (souhaiter) wel een subjunctief krijgt maar hopen (espérer) niet en dat een ontkenning of vraag ook uit kan maken, zoals bij denken (penser) en geloven (croire).

Ik wil dat niet alleen graag kunnen, ik wil het vooral ook snappen, en dat is best lastig. Lastiger dan ik me herinner van vroeger op de middelbare school. Toen was de snap-behoefte minder groot, denk ik, en bovendien ervaar ik wel dat ik toen makkelijk dingen klakkeloos leerde – een typisch leeftijdsverschijnsel (met het ouder worden vergroot de veldafhankelijkheid). Nog los van het gebruik en de betekenis van de subjunctief heb ik namelijk ook veel grotere moeite dan vroeger met het onthouden van de details van de vervoeging ervan. Net gister was ik in mijn dagelijkse lesje weer de i vergeten in de meervoudsvormen. Rumpf.

Een klein beetje frustratie zit hem erin dat ik het heerlijk zou vinden om subjunctieven goed te gebruiken. Eigenlijk ook wel in het Nederlands. Ik houd wel van die archaïsche uithoeken der grammatica – ja, ik mag ook graag nog wel eens een genitief erin mixen.

Ik ben niet voor niks taalkundige, hè 😉