Op het college van vandaag (draad) stond het genre ’tweets’ centraal – dit en het volgende college gaat het over nieuwe sociale media – als ik ‘nieuw’ gebruik, verraad ik mezelf als oud: ik kan me nog de tijd vóór de sociale media herinneren, de generatie van de studenten niet. Al is er nog steeds een boel in beweging. We praatten daar even over voordat het college echt begon. Het boek is uit gaat er bijvoorbeeld nog van uit dat je e-mail kunt gebruiken als communicatiemiddel met vrienden. Ik doe dat inderdaad nog wel met een paar; de studenten niet. 

De studenten hadden allemaal de tweets van een BN’er geanalyseerd. Ze mochten vrij kiezen, en maar liefst drie van de tien hadden gekozen voor Tim Hofman, @debroervanroos. Verder waren er cabaretiers en presentatoren bij, en een rapper. Wat we hebben geprobeerd, is om het taalgebruik met elkaar te vergelijken en op basis daarvan een advies te geven.

Dus zo van: vergelijk Tim Hofman met een cabaretier en áls Hofman dan grappiger over wil komen, dan zou hij … kunnen doen. Daar kwam wel iets uit: van @PannekoekPeter kan hij leren om meer hashtags te gebruiken, sowieso, en vooral die met een twist: Peter Pannekoek gebruikte in de tijd dat #ikdoenietmeermee trending was die hastag, en maakte er ook een keer  #ikdoenietmeerplee van.

Vaker kwam naar voren dat de BN’ers verschillen in de mate waarin ze hun Twitter gebruiken puur voor of vanuit zichzelf dan wel meer interactief, in de vorm van reacties, commentaren, retweets e.d. De balans lijkt daarin – zo uit de losse pols – in het midden te liggen: met hoofdzakelijk retweeten laat je weinig van jezelf zien, met dat nauwelijks niet doen laat je een kans liggen. Dat concludeerden we mede op basis van de populariteit van Tim Hofman, die die balans op het oog goed weet te treffen.

De balans tussen ik en anderen was me ook al opgevallen in de proef-analyse die ik vanochtend snel had gedaan en die ik als voorbeeld heb gebruikt: ik had @mauricedehond en @marionkoopmans met elkaar gecontrasteerd, respectievelijk criticus van en juist erkend deskundige in het corona-debat. Ik volg Maurice de Hond niet, en keek op van de stijl van zijn tweets, in eerste instantie vooral van de heftige metaforen: Ruttes ‘handen stuk wassen’ noemt hij een magische toverformule, een eventuele korte en volledige lockdown een genadeschot voor patiënt Nederland.

Nounou, dacht ik, geen wonder dat je controversieel bent en niet serieus genomen wordt door de gevestigde orde. Dat soort beelden zul je bij Koopmans niet aantreffen.

En zo is er meer. De Hond gebruikt veel meer absolute termen (niet, nooit, noch… noch, kritiekloos, klaarblijkelijk), daar waar Koopmans woorden vaker onzekerheid uitdrukken en soms zelfs vaag zijn: onduidelijk, waarschijnlijk, een aantal zaken; hoeveelheden kunnen variëren. 

Maar de twee verschillen dus ook in zichzelf centraal stellen versus iets met anderen doen. Koopmans retweet veel meer en heeft het in haar eigen tweets over het werk van anderen – en dus zie je daar regelmatig ze opduiken. Als De Hond al links naar andere bronnen opneemt, is het naar zijn eigen blog, en ik en mijn zijn dan ook nogal frequent.

Over en weer zou ik zeggen: dat kan wel wat opschuiven. Koopmans zou het wat persoonlijker kunnen maken, en De Hond mag anderen wel eens wat meer podium bieden. Dat zou mogelijk een klein beetje helpen bij het bereiken van elkaars zo gepolariseerde publieken.

Als ze dat willen natuurlijk. Koopmans lijkt maar ten dele in gesprek met het algemene publiek, en voor het andere deel met vakgenoten. Ze tweet bijvoorbeeld veel in het Engels, en met een boel jargon. “Lineage importation and regional lineage diversity declined after lockdown, elimination was size-dependent” citeert ze ergens – nou, dat is voor mij als welwillende leek onbegrijpelijk. Lineage?

Maar van Maurice de Hond dacht ik begrepen te hebben dat het hem stoort dat hij niet serieus genomen wordt door de wetenschappers en beleidsmakers. Die zou ik daarom willen adviseren: matig je metaforen, doe eens wat meer in het Engels, verwijs eens wat meer (positief!) naar anderen, formuleer met wat meer onzekerheid.

Dat zou dan  – deels – resulteren in veranderingen in telbare dingen: meer persoonlijke voornaamwoorden van de derde persoon, minder van de eerste. Minder absolute termen, meer onzekerheidsaanduiders. Daar gaat het bij registeranalyse c.q. in het vak om!

Aanvulling, een uur later: ik had dit net geschreven en toen plofte de krant op de mat. Toevallig (nouja, niet dus) staat daarin een fors artikel over het OMT en zijn critici (online staat het er al een dag, zie ik), met onder andere Maurice de Hond en Marion Koopmans, én het gaat over de rol van Twitter. Koopmans besteedt daar een uur per dag aan; een collega-OMT-lid Jan Kluytmans is ermee gestopt omdat het ‘geen enkele constructieve bijdrage’ levert. Inderdaad is er bij De Hond sprake van wat frustratie over wat hij bereikt met zijn kritiek. Van Koopmans staat er ook nog het citaat ‘Ik zou niet durven zeggen dat ik weet hoe het zit’ – inderdaad, dat blijkt uit het taalgebruik in haar tweets!

Hij ligt al een tijd op mijn bureau: ‘Fietskoers 2025‘, een tekst van de Gemeente Rotterdam. Ik vind het niet alleen als tekst interessant, maar ook vanwege het onderwerp: ik fiets nogal eens in Rotterdam, ik ben dus ook belanghebbende. De tekst is in het algemeen nogal abstract en ronkend en ik vind de inhoud moeilijk te rijmen met mijn dagelijkse ervaringen, maar wie weet, het is nog vijf jaar.

Wat mij vooral opvalt, zijn enkele metaforen die me weliswaar doen grinniken, maar me ook glazig doen kijken.Het gaat er steeds om dat het concrete fiets gecombineerd wordt met metaforen uit het consultantsjargon. Daardoor ontstaat iets waarvan het effect me doet denken aan dat van botsende metaforen; hier botst de metafoor op iets concreets. Drie voorbeelden:

• Meteen in de ondertitel: ‘De fiets als hefboom in de Rotterdamse mobiliteitstransitie’. Het beeld werkt op mijn lachspieren: een fiets als hefboom? Ik probeer het voor me te zien: hoe je met een fiets een mobiliteitstransitie op kunt tillen. Maar als ik ben uitgegrinnikt, snap ik eigenlijk niet wat er staat. Hefboom/lever ken ik uit het consultantsjargon, maar ook dan heb ik er vaak moeite mee.
• Hoofdstuk 3 heet ‘Versnellers voor de fiets’. Ook dat is hilarisch natuurlijk – ik denk aan opgevoerde e-bikes en altijd wind mee. Maar nee, het gaat om radicale keuzes, basisvoorwaarden en transitieversnellers voor de fiets, zoals: ruimte maken voor snelle en langzame fietsers. O, ook langzame fietsers worden versneld?! Oja, en ook nog mobiliteitshubs en deelmobiliteiten – bent u er nog, Rotterdamse fietser? Enne – wat is eigenlijk het verschil tussen een hefboom en een versneller?
• Iets verderop in dat hoofdstuk gaat het om ‘Bouwstenen voor fietsparkeren’. Dat lijkt me nuttig, ja, van die blokken met klemmen eraan. Maar dat moet ik me er niet bij voorstellen natuurlijk. Tussen wat zinnige, concrete voorstellen tot het bouwen van fietsenstallingen, pardon, fietsparkeeroplossingen, gaat het ook om ‘een aanbod van deelmobiliteit op twee wielen’.

Nou is net dat laatste punt het eerste wat mij als zichtbaar resultaat van de plannen wél is opgevallen: aan de achterkant van het station is de fietsparkeervoorziening onlangs fors uitgebreid, door een groot extra stuk dubbellaags te maken. Er is daar een tekort aan fietsparkeerplaatsen aangevuld, begrijp ik uit de tekst. Ik verheug me al op de eerstvolgende keer dat ik daar mijn mobiliteit op twee wielen (zoals op de foto hieronder) parkeer!

Belofte maakt schuld… nu dan een blogpost naar aanleiding van het college Tekstgenres. Net deze week leent het onderwerp zich daar goed voor, want het ging vandaag over het genre zakelijke teksten, in contrast met wetenschappelijke teksten vorige week. In het boek stonden er twee paragrafen over, en die vond ik inhoudelijk goed: Biber en Conrad hebben oog voor het verschil in schrijven tussen de universiteit en de ‘buitenwereld’ – meer dan gemiddeld in de (taal-)wetenschap.

Ze schrijven onder andere (p. 160) dat in academisch schrijven het belang van de lezer niet zo centraal staat, minder dan in zakelijk schrijven:

Faculty (…) never brought up a specific concern about ease of reading. They wanted their ideas to be understood, but they never expressed concern for readers, again reflecting the less immediate audience and more general purpose of journal articles.

… en dat daarvoor in de plaats conventies een grote rol spelen die bij zakelijk schrijven in de weg kunnen gaan zitten (p. 162):

One faculty member, who instructs students to avoid first-person pronouns in their writing, commented that first-person pronouns “just don’t sound academic.” The analysis of journal articles bears this out. Unfortunately, students often generalize this to “first-person pronouns just don’t sound like civil engineering” – a damaging misconception for writing in the workplace.

Dat is voor mij heel herkenbaar. Als ik de deelnemers van mijn trainingen één ding hoop bij te brengen, is het wel meer oog voor de lezer, en dat leidt onder andere wel eens tot discussies over of je nou ‘ik’ mag schrijven of niet.

Wat ik daarbij altijd benadruk is dat de relatie tussen schrijver en lezer in een zakelijk context anders is dan in een academische: als – bijvoorbeeld – schrijvende adviseur dien je de belangen van de lezer. Als het goed is, wil je het hem/haar dan ook zo makkelijk mogelijk maken. Om de tekst te begrijpen, dus qua taalgebruik, maar ook om specifiek te zijn: het gaat niet om een zaak in het algemeen, maar om het oplossen van het probleem waar de klant je voor heeft ingehuurd en straks betaalt.

Op college hebben we dat enerzijds kunnen bevestigen en anderzijds genuanceerd. De studenten hadden namelijk elk een zakelijk schrijver uit hun eigen kring geïnterviewd. Voor wat betreft de rol die de lezer speelt in de overwegingen van die schrijvers geldt:

• Veel zakelijke schrijvers zijn zich inderdaad bewust van het belang van de lezer en zij passen hun teksten daar dan ook aan aan. Bijvoorbeeld door te streven naar beknoptheid, bondigheid en makkelijk te begrijpen, eenvoudige taal. En ja, dat is anders dan op de universiteit; één schrijver vertelde over het contrast met hoe daar wel eens een minimum aantal pagina’s goed.
• Sommige schrijvers en hun organisaties maken ook weloverwogen onderscheid tussen lezersgroepen, bijvoorbeeld tussen overheid en particulieren (meer en minder formeel) en tussen het interne patiëntendossier en met de patiënt zelf (meer en minder jargon) en tussen de juridische akte zelf en een bijlage in gewonere taal.
• De schrijver is niet altijd dienend; de lezer is niet altijd een klant. Denk bijvoorbeeld aan schrijven voor collega’s. In één geval was de lezer zelfs iemand die niet kan lezen, nouja, zo ongeveer: een gastouder schrijft een logboekje en dat wordt natuurlijk vooral door ouders gelezen, maar ze spreekt daarin het kind aan met ‘je’, dus alsof het voor het kind is. En dat is het óók, maar dan ergens in de toekomst.
• Lezergerichtheid betekent niet dat het taalgebruik daarmee vanzelf informeel wordt, informeler dan in de wetenschap. Of denk maar aan juridische teksten. Voor sommige schrijvers spelen conventies ook echt nog wel een rol. In een hiërarchische organisatie hoort bijvoorbeeld wat formeler, ouderwetser taalgebruik. Daarin verschillen zelfs organisaties in dezelfde sector – omdat hun culturen verschillen. De andere organisatiecultuur zie je dus als het ware weerspiegeld in de teksten.

Wat ik zo op een rijtje zet, is één aspect van wat in het vak de situationele context heet: de lezer. Maar situationele context is breder. Hier nog wat aspecten, waarbij ik gebruik maak van het overzicht van situationele kenmerken in het boek (p. 40):

• Schrijver: zakelijk schrijven gebeurt bijna altijd samen, in een team. Bovendien kan er ook nog een vertaler aan te pas komen. Over de rol van de organisatiecultuur schreef ik hierboven al. En tot mijn genoegen waren er wél schrijvers die in hun opleiding al met meer praktijkgerichte genres hadden kennisgemaakt. Ik maak heel vaak mee dat dat niet zo is, dus dat zakelijke schrijvers in hun werk veel schrijven zonder dat ooit echt geleerd te hebben.
• Omstandigheden van verwerking: veel zakelijke teksten wijken af van het prototype van geschreven teksten, waarin de schrijver een tekst eerst helemaal af en definitief maakt en daarna netjes ‘ingepakt’ (gedrukt, mooi kaftje eromheen, enzovoort) overhandigt aan de lezer. E-mail is bijvoorbeeld vluchtig, een patiëntendossier is langdurig in bewerking omdat het steeds wordt bijgevuld, sommige teksten bestaan alleen digitaal en hebben als functie vastleggen (database) of copy-paste (herbruikbare tekstblokken). Sommige teksten zijn gebaseerd op formulieren die de schrijver invult. De teksten van de gastouder waren met de hand geschreven. Heel verschillend dus!
• Kanaal: samenhangend met het vorige punt: veel zakelijke teksten zijn ook of zelfs alleen maar digitaal.
• Setting: Vooral in het geval van het boekje van de gastouder zijn schrijven en lezen dan dus in de tijd gescheiden.
• Communicatieve doelen: die zijn zeer gevarieerd. Een folder voor een museum bijvoorbeeld wil een bezoek aan het museum interessant maken: net genoeg informatie weggeven om de lezer naar het museum te lokken, maar niet zo veel dat die eigenlijk alles al weet.
• Onderwerpen: zeer grote variatie natuurlijk. Ik schoot in de lach bij het voorbeeld van een schrijver die schrijft om een rolletje plakband te bestellen. Dat is nogal wat anders dan het voorbeeld waar ik over had verteld: grote ICT-projecten, bij mijn opdrachtgever het BIT. Er kwam van alles voorbij!

Ik raakte vandaag opnieuw onder de indruk van de variatie aan zakelijk schrijven – leuk toch, wat je allemaal kunt doen met tekst!