Ik heb gister een nuttige en aangename dag beleefd in Groningen. Daar gaf ’s middags Kees de Glopper zijn afscheidscollege als hoogleraar Taalbeheersing. Dat college werd voorafgegaan door een symposium over ‘bewuste schrijfvaardigheid’. Ik was verheugd uitgenodigd te worden – dat ik in Groningen en voor Kees werkte is al best wel lang geleden. Het was daar dat ik samen met Masterstudenten onderzoek naar het piramideprincipe heb gedaan, ik kijk daar nog steeds met veel plezier op terug. Kees was toen een deel van de tijd mijn baas.

Ik vond het gezellig, heb oude bekenden gesproken en nieuwe mensen leren kennen, ik vond het leuk om in Groningen te zijn, alles vond plaats in het prachtige Academiegebouw, en zelfs de treinreizen, zo herinnerde ik me ook nog, hadden wel wat: een uitgelezen kans om urenlang rustig te zitten en een heleboel achterstallig leeswerk te doen. De NS voegde er op de heenweg nog een klein uur aan toe, en daardoor miste ik nog net wat meer van het symposium dan waar ik bewust voor had gekozen om de vroege ochtend en de lengte van de dag behapbaar te houden. (Ik ben daarmee overigens qua treinperikelen nog goed weggekomen, begreep ik van anderen.)

Ik heb van het symposium nog vier presentaties wel kunnen bijwonen. Die waren vooral heel verschillend: schrijfvaardigheidsonderzoek is breed. Voor dit blog ga ik altijd op zoek naar raakvlakken met m’n praktijkwerk. Dat is zoeken, want schrijfvaardigheidsonderzoek richt zich op het onderwijs, niet op schrijvende professionals. Desalniettemin vind ik die raakvlakken altijd wel. Soms zit dat in globale inspiratie, soms in dingen waar ik meteen iets mee kan. 

Een voorbeeld van inspiratie vond ik de vraag ‘wat is schrijfvaardigheid eigenlijk?’ Die stelde Rob Schoonen en hij liet dit antwoord zien:

Dat leidde tot wat gegniffel in de zaal: hoe moeilijk en wollig kun je het maken? Toen kwam de aap uit de mouw: het was een definitie van Kees de Glopper himself, van lang geleden!

Aan mijn begrip van schrijfvaardigheid werd nog wel wat toegevoegd, eerst door diezelfde Schoonen en later ook nog in het eigenlijke afscheidscollege: de rol van kennis. Schoonen gaf een overzicht van maar liefst twaalf soorten kennis die een rol spelen bij schrijven: van spelling en grammatica tot de ‘metacognitieve kennis’ die je nodig hebt om je eigen schrijfproces in goede banen te leiden. Dat blijft een goede voorspeller van schrijfvaardigheid.

Schoonen betoogde dat docenten (en onderzoekers) beter moeten peilen wat hun lerende schrijvers eigenlijk weten, en, zo bedacht ik: datzelfde geldt voor mij. Daar kan ik wel wat mee. Ik ben er in mijn trainingen altijd mee bezig om te benadrukken dat je bij schrijven niet alleen op het product (de tekst) gericht moet zijn, maar vooral ook op het proces: de handelingen die je verricht. Kennis is eigenlijk nog een derde aspect, en, inderdaad, onderbelicht.

Weer meer richting inspiratie ging de presentatie van Jeroen Steenbakkers. Die benadrukte het belang van schrijfonderwijs dat helemaal is aangepast aan klas, docent, moment en het unieke van het individu. Hij benadrukte het belang van de ‘drempelervaring’ en had mooie voorbeelden van wat zulk ‘subjectief’ schrijfonderrwijs kan opleveren, waaronder een geweldig gedicht dat door een VMBO-leerling was geschreven. Die beheerst de d’s en t’s niet, maar dat zou niemand moeten beletten om een eigen stem te vinden.

Dat de presentatie van Jack Hoeksema een concreet spoor heeft nagelaten, merk ik bij het schrijven van deze blogpost. Hij liet frequenties zien van woorden en woordcombinaties door de jaren heen. Het woord leuk komt bij jonge, beginnende schrijvers veel vaker voor dan bij professionele. Ik heb tot nu toe in deze post dan ook leuk al twee keer weggeredigeerd 😉 Hij eindigde met een oproep tot leesbevordering: goed voor meer variatie in je woordenschat. Helemaal mee eens.

De laatste presentatie, van Lieve de Wachter, ging over hoe de KU Leuven ChatGPT inzet. Ik vond het een constructief en realistisch verhaal, daar waar de nuance over AI vaak ver te zoeken is. Over ChatGPT later meer.

Het afscheidscollege zelf benadrukte dus nog een keer die rol van kennis. Kees de Glopper gaf een overzicht van wat schrijfvaardigheid bevordert. Sparren, was een van de dingen die hij noemde, praten over de tekst. Hij noemde dat sparren met verwijzing naar de lezing van Renske Bouwer die ik door de treinproblemen had gemist, en dat tot mijn spijt. Gelukkig kon ik dat even tegen haar zeggen en hopelijk krijg ik nog een keer een herkansing, want haar ideeën over het belang van praten over schrijven en teksten vind ik zeer interessant.

Ikzelf leerde ook nog een nieuw woord: kakografie. Populair in de negentiende eeuw, en de invloed ervan reikt tot het hedendaagse formuleeronderwijs, waarin veel te veel nadruk ligt op het voorkomen van fouten die leerlingen nauwelijks maken, zoals tautologie en pleonasme.

De Gloppers ‘openbare les’ was goed te volgen en fraai visueel ondersteund. Erna werd hij toegesproken en daarna volgde nog een buffet, met heerlijke pasta. Ik ging dus met een goed gevulde maag terug de trein in. Wat een uitje! Mijn werk zit net op de rand van de intredende zomerrust, en dan heb ik gelukkig ook tijd voor zoiets.

Ik begreep dat een afscheidscollege in Groningen geen vanzelfsprekende zaak is, en al helemaal niet in de aula van het academiegebouw. Fijn dat De Glopper het wel voor elkaar heeft gekregen.

Afgelopen maandag heb ik een korte introductie in lezergerichte adviezen schrijven gegeven op het congres van de Vereniging van Deskundigen Steriele Medische Hulpmiddelen in Breukelen. Dat was erg leuk!

De fotograaf van de vereniging, Sing Dekker, maakte foto’s die ik mag plaatsen hier, dus zo wordt het een rijkelijk geïllustreerde blogpost. Om te beginnen zie je hier op de achtergrond een oefening die ik veel gebruik:

Aan het microfoontje is te zien dat het om een grote zaal en groep ging: zo’n zeventig mensen. Dat is indrukwekkend, vond ik, want het totaal aantal leden van de vereniging is rond de honderd, dus ze weten voor zo’n congres een groot deel van hun leden te interesseren.

De ochtend was over vakinhoudelijke onderwerpen gegaan, in de middag was het thema communicatie, en dan vooral beïnvloeding. Ik trapte af, en na mij verzorgde Esther Giesselbach, organisatie-adviseur van het Maasstad Ziekenhuis, een uur over gesprekken. Esther en ik hadden het voorbesproken met elkaar zodat we een op elkaar afgestemd programma hadden. Dat pakte goed uit.

Inhoudelijk ging er een wereld voor me open, door hun teksten, casussen en ook wel door het rondje langs de stands dat ik maakte. Ik kom wel eens in een ziekenhuis dus ik kon het wel plaatsen en dat maakte het interessant.

Bovendien ken ik voldoende mensen in de zorg om te weten dat dit type adviseurs best wel moeite kunnen hebben om hun adviezen opgevolgd te krijgen. Daar ging het dus ook veel over.

Ik hoop dat ik een steentje heb bij kunnen dragen, ook al relativeerde ik de rol van schrijven in beïnvloeding en heb ik – hopelijk – aangezet tot vooral meer praten. En áls je dan gaat schrijven, doe het dan lezergericht. De reacties waren enthousiast.

Ik ging ook nog eens naar huis met een fles wijn en een bos bloemen – wat echt niet had gehoeven, want ik krijg er gewoon voor betaald, maar ik vind het wel heel leuk natuurlijk:

Het college van deze week was online. Ik ben namelijk al de hele week snipverkouden, woensdag zelfs met lichte koorts. Niet alleen hoefde ik zo zelf niet te reizen met m’n futloze lijf, ook kon ik zo niemand besmetten. Fijn dat dat tegenwoordig zo kan.

Ik had alleen al lang niet in Kaltura gewerkt, de toepassing die de Leidse universiteit gebruikt voor online video-colleges. Het was even zoeken hoe het ging, en het ging voor mij en enkele studenten gepaard met wat technische problemen met de camera’s. Dat deed me denken aan de begintijd van online werken, nu drie jaar geleden. Eigenlijk loopt het tegenwoordig meestal gesmeerd. Het ging gelukkig wel.

We hebben de registeranalyses van enerzijds de rapporten van het AcICT en anderzijds willekeurige ‘eigen’ adviesrapporten voortgezet. Mij werd vooral duidelijk dat de variatie binnen die twee groepen best groot is: bij een enkel talig verschijnsel week een AcICT-rapport duidelijk af, en in meer gevallen was er flinke variatie in de andere rapporten. Eén van die andere rapporten viel zelfs op door de grote afwijkingen, mogelijk omdat dat nogal veel getallen bevat.

Ik moest in elk geval mijn beeld bijstellen over de jargon-rijkdom van de AcICT-rapporten. Gemiddeld valt dat best wel mee. Er is geen adviesrapport zonder jargon, dat kan waarschijnlijk gewoon niet.

Iets wat me ook opviel, was de kleurloosheid van de bijvoeglijke naamwoorden. Die woordsoort heeft een slechte reputatie (voorbeeld schrijfadvies), maar toch troffen we er vrij veel aan, ongeveer evenveel bij het AcICT als in de andere rapporten. Best wel saaie: onderlinge (samenwerking), inhoudelijke (invulling), gezamenlijke (mijlpalen), noodzakelijke (functionaliteit).  Eén van de andere rapporten had bijvoorbeeld vaak intergemeentelijk in de frase ‘intergemeentelijk plan’. Als dat twaalf keer op één pagina voorkomt, denk ik inderdaad: dat kan best wel een beetje minder.

De resultaten van het tellen van de talige verschijnselen konden we woensdag makkelijk aan elkaar doorgeven via de chat. Online werken heeft best wel voordelen. Desalniettemin hoop ik woensdag weer fris en fruitig live in Leiden te kunnen zijn. Dat is dan al het laatste!

Het college van gister was de start van het tweede deel van Tekstanalyse. We gaan daarin uiteindelijk inzoomen op adviesrapporten en daar registeranalyse op loslaten, maar daarvoor leren de studenten eerst de stappen die je daarvoor moet zetten:

1. Het in kaart brengen van de situationele context van het desbetreffende genre. Dat was het onderwerp van gisteren. Je doet registeranalyse altijd in contrast, en gister hebben we de context in kaart gebracht van twee genres die met eten te maken hebben: recepten versus restaurantrecensies.
2. Het opstellen van hypotheses over de verschillen in taalgebruik tussen de genres die je verwacht op basis van de verschillen in hun situationele context. Zo verwacht je in een recept op grond van het instructieve karakter van de tekst meer gebiedende wijzen en in een restaurantrecensie meer evaluerende bijvoeglijke naamwoorden. Dat ligt nogal voor de hand, onderzoek naar wat subtielere verschijnselen is wellicht interessanter. Ik denk zelf dat je in een recept relatief meer hoog-frequente, simpelere woorden aantreft dan in een recensie, ook vanwege dat recht-toe-recht-ane van een instructie dat geen ruimte biedt voor ’taalspel’, maar één van de studenten merkte op dat een specialistisch woord als blancheren ook in een recept voor kan komen. De betekenis daarvan moesten we even opzoeken. Onderzoek naar woordgebruik zou een mooi doel van registeranalyse kunnen zijn.
3. Het bepalen van de frequentie van het te onderzoeken talige verschijnsel. Dus dan ga je daadwerkelijk gebiedende wijzen en bijvoeglijke naamwoorden tellen en van de gebruikte woorden bepalen hoe frequent ze zijn (daar zijn lijsten voor).
4. Conclusies trekken, verklaren – stap 1 en 3 op elkaar betrekken. Vooral interessant natuurlijk als de hypotheses niet bevestigd worden.

Toen ik het college voorbereidde, zag ik dat ik een paar jaar geleden dit citaat uit het boek had laten zien, waar het gaat over het primaat van de communicatieve functie van een tekst:

Ik heb het nu niet gebruikt maar ik vind het nog steeds wel een grappige omschrijving van hoe taal – inderdaad – niet werkt. Ineens hoorde ik er nu bovendien een echo in. Toen ik onlangs bij de NACV-meeting was, zei een van de sprekers iets soortgelijks over leren schrijven: dat het het communicatieve doel is dat altijd voorop moet staan in schrijfonderwijs, en niet de lagere-orde-eisen zoals foutloos formuleren en spellen.

Inderdaad, niemand gaat schrijven met het doel of uit de behoefte geen fouten te maken. Dat ligt nogal voor de hand, maar ik had het zo nog niet eerder bekeken.

Met de grote nadruk op begrijpelijkheid en correctheid in het onderwijs lijkt schrijven wel eens daarom te gaan. Maar nee, de communicatieve functie staat altijd voorop. Wat daar dan voor taal bij past, leid je daarvan af.