Ik zou bijna zeggen: hoera, er was gister weer een persconferentie! Als burger vond ik het de hoogste tijd, en als communicatiedeskundige was er weer een hoop te observeren natuurlijk. Dit keer vooral achteraf: mijn indruk uit Twitter en de media is dat veel meer mensen dan in het voorjaar reageerden op wat er niet werd gezegd, maar wel werd gesuggereerd: 

• De schuld kwam wel erg eenzijdig bij ‘jongeren’ te liggen. Altijd fijn, een zondebok, maar onterecht: alle generaties houden zich minder aan de maatregelen. Boven een bepaalde leeftijd moet je dat kennelijk zelf weten? Het benadrukken van een contrast tussen de generaties wekt de indruk van ‘verdeel en heers’: als je bevolkingsgroepen tegen elkaar uitspeelt, zijn ze minder kritisch op de machthebbers.
• Er zat een ondertoon in van ‘ons beleid is goed, jullie maken er een potje van’. Ook dat was beschuldigend, en er is toch ook een heleboel misgegaan op het gebied van beleid. Ik vond bijvoorbeeld zelf dat het net leek alsof Hugo de Jonge over een andere wereld praatte: eentje waarin de GGD’s wél alle capaciteit hebben voor testen en bron- en contactonderzoek. En hoe kunnen burgers maatregelen opvolgen als die strijdig en onbegrijpelijk zijn en willekeurig gehandhaafd worden, en als het grotere plaatje ontbreekt?
• Het was weinig empathisch. Jongeren waren bijvoorbeeld alleen maar fout, met hun wangedrag – daar sprak weinig begrip uit. Wat mij het meest opviel, waren Ruttes eerste woorden: ‘we hoopten allemaal op een zorgeloze zomer’. Dat vond ik een klap in het gezicht van al die mensen die al maandenlang dagelijks te maken hebben met de gevolgen van de coronacrisis: omdat ze ziek zijn, hun werk kwijt zijn, bang zijn voor hun gezondheid, wezenlijke dingen moeten missen, enzovoort.
• Het was een herhaling van zetten – het klonk een beetje als een langspeelplaat die in dezelfde groef als in het voorjaar zat, al was het alleen maar qua vorm. Dat werkte toen, maar werkt het nu nog?

Ik blijf zeggen: het is moeilijk, communicatie goed doen in deze tijden. Maar ik denk wel dat het beter moet én kan.

Sinds eind maart heb ik meer naar mezelf zitten kijken dan in mijn hele eerdere leven. Het ging om twee dingen die toevallig samen kwamen:

• Al dat videobellen, voor overleg, sociaal contact en online trainingen geven. Ik had wel eens geskypet voorheen, maar dat was het, en ik moest er in de eerste week van de lockdown nog achter komen dat de camera van mijn laptop stuk was, en dat die van m’n pc op een rare plek zat: onderaan de monitor. Met een losse webcam loste ik beide problemen in één klap op, en kon het grote koekeloeren beginnen. Want zo heb ik dat wel ervaren: dat ik naar mezelf zit te koekeloeren terwijl ik met anderen praat. Niet de hele tijd, maar toch. Het is onvermijdelijk en deels ook noodzakelijk – ben ik wel goed in beeld? Maar volgens mij is het toegenomen zelfbewustzijn dat zo ontstaat één van de dingen waardoor videobellen vermoeiend is. Het is natuurlijk vreemd om de hele tijd óók met jezelf bezig te zijn. Tijdens een gewone training is dat nooit – er staat nooit een spiegel in de zaal.
• Het terugkijken van de filmpjes die gemaakt zijn voor de e-learning over het schrijven van adviesrapporten die ik aan het maken ben voor de Radboud Universiteit. Het werk daaraan is net af, ik heb net voor de laatste edits van de laatste filmpjes groen licht gegeven. Dat is nog heel andere koek dan naar een postzegeltje met m’n eigen pratende hoofd zitten kijken! Ik vond het leuk om te doen, heb bijvoorbeeld voor het eerst met zo’n professionele camera gewerkt waarin mijn tekst te zien was. Dat was soms heuse autocue, maar vaker waren het alleen ‘spiekbrieven’ met trefwoorden of flardjes zin. Dat was sowieso al leuk, en helemaal leuk waren de bijzondere opnames: een locatie-opname bij mij thuis en eentje samen met een ‘echte’ adviseur met wie ik samenwerk – ik interview haar om hoe het is om met het piramideprincipe te werken. De professionals van Kennisclips hebben er wat moois van gemaakt door er andere visuele middelen aan toe te voegen. Dankzij die samenwerking heb ik gaandeweg een boel opgepikt van wat er wel en niet kan met filmpjes en hoe je het zo goed mogelijk doet.

Door al dat kijken naar mezelf ben ik me bewuster geworden van een aantal lichaamskenmerken – ik wist nog niet dat ik rechts onder m’n kin een ‘flapje’ krijg (‘onderkin’ is een te groot woord, het is alleen vel, maar dat hangt daar wel) en dat mijn handen inderdaad ogen alsof ik anorexia heb (heb ik meermalen gehoord): klein, knokig, en met dikke aderen erop. Het is verleidelijk om daar heel zelf-kritisch van te worden. Maar gelukkig zie ik ook de andere kant, zoals relatief veel expressie (onder andere met die handen, maar ik probeer ook het videobel-pasfotootje non-verbaal te benutten), gespierdere schouders dan ik wist van mezelf, en ik klink volgens mij wel vriendelijk en betrokken. Ik leer er ook van dat ik er fortuinlijker op sta als de camera links van me staat en iets van omhoog. 

Ik ben gelukkig oud en wijs genoeg om me te realiseren dat ik heel anders naar mezelf kijk dan dat anderen naar mij kijken. Maar ik heb nu wel aan den lijve ondervonden dat jezelf veel zien, zoals jongeren die de hele tijd met filmpjes en selfies in de weer zijn, inderdaad beïnvloedt hoe je over jezelf denkt – al is het alleen maar omdat je er meer mee bezig bent. Ik vond het leuk en leerzaam, maar het mag ook wel weer wat minder de komende tijd. Het is toch een beetje raar.

Ik heb net een boek gelezen waarin twee van mijn interesses bij elkaar kwamen. Het gaat om Het recht van de snelste. Geweldig boek! Als fietser die zich wel eens druk maakt over hoe het gaat in het verkeer kwam ik er dingen in tegen die ik zelf ook wel eens geroepen heb, maar ik leerde ook een boek nieuws. En als taalkundige vond ik het interessant om te zien hoe zeer ons denken over verkeer en mobiliteit bepaald wordt door woorden: perspectiefkeuze, depersonificatie en metaforen. Een voorbeeld is dat we over autoverkeer praten (en dus ook denken) alsof het om bloedsomloop gaat: doorstroming is belangrijk, anders krijg je een verkeersinfarct.

Het boek is nog maar net uit. Net sinds die laatste tijd ervaar ik een omkering in het fietsen: e-bikes zijn de norm geworden. Ze zijn getalsmatig in de meerderheid, zeker  buiten de bebouwde kom en helemaal buiten de Randstad. Als ‘gewone’ fietser word je er op aangesproken ‘waarom’  je zelf trapt, en, mijn meest recente observatie: toeristen rijden er massaal op. Waar de Bike&Boat-toeristen vorig jaar nog op gewone fietsen reden, zijn dat nu e-bikes geworden, en ik heb onlangs een paar keer in Zeeland geobserveerd dat ook daar toeristen massaal op een e-bike rijden. (Nouja, rijden… voortkruipen. De hulpmotor maskeert een totaal gebrek aan vaardigheden, maar dat terzijde.)

Ik kan inmiddels ook in de taal aantonen dat de omkering er is. Ik keek van de week op de site van de ANWB, en onder het tabje ‘fietsen’ staat eerst ‘elektrische fietsen’ en daaronder ‘niet-elektrische fietsen’:

De gewone fiets staat op de tweede plaats en vergt meer letters dan de e-bike, en is dus de gemarkeerde en daarmee bijzondere vorm geworden.

Ik vind het schokkend. Als fietser dan. Als taalkundige vind ik het machtig interessant.

Gister heb ik een online college bijgewoond uit de serie ‘Dit hebben wij in huis‘ van Geesteswetenschappen van de UvA. De lengte, 45 minuten, maakt zoiets voor mij te behappen – met al het computerwerk en videobellen heb ik geen zin in langere webinars en dergelijke.

Van dit college prikkelde de titel bovendien mijn nieuwsgierigheid, ook al bleek dat niet helemaal te kloppen: bij ‘activistische geesteswetenschap’ dacht ik aan manieren waarop de geesteswetenschap kan bijdragen aan een andere maatschappij. Of iets specifieker nog: hoe ik dat als geesteswetenschapper kan doen.

Daar ging het echter niet precies over, ik had het tweede deel van de titel beter tot me door moeten laten dringen: lessen uit het verleden. Waar het om ging, was de grote bijdrage die de geesteswetenschappen hebben geleverd aan de maatschappij die wij nu kennen. Zo is er een link te leggen via de vroege Indiase taalkunde naar de IT (via het begrip recursiviteit), via de filologie naar de Verlichting (door het serieus nemen van oude geschreven bronnen, dat daagde de autoriteit van de Bijbel uit) en naar  modern genetica-onderzoek (verwantschap tussen teksten ‘of mensen opsporen via ‘kopieerfouten’) maar ook van de historische taalkunde naar het nazisme (de ‘arische’ taalfamilie c.q. ras).

Dat was interessant, vond ik, die ‘grootsheid’ van de geesteswetenschappen, die duidelijk werd door met zevenmijlslaarzen door duizenden jaren geschiedenis te stappen. Dat deed de spreker, Rens Bod, helder en aantrekkelijk. Het was prettig om naar te luisteren, met Powerpoint-ondersteuning (via Zoom, maar met niet meer interactie dan vragen kunnen stellen aan het eind).

Waar ik alleen even overheen moest, was dat de aanleiding voor deze invalshoek vanuit een slachtofferrol kwam: de geesteswetenschap voelt zich in de verdediging gedrukt. Daar zijn ook wel redenen voor – nog vorig jaar verschoof de minister met een pennestreek een boel budget weg naar de technische en  natuurwetenschappen. Eerder heeft minister Plasterk zich ook al wel eens denigrerend uitgelaten over de geesteswetenschappen.

Ik had zelf recentelijk ook de ervaring van de ervaren minderwaardigheid toen ik van een wetenschapper de wat verbaasde vraag kreeg ‘dus jouw opdrachtgevers zien wél de relevantie van jouw werk?’ Uh, ja.

Ik voel me in het dagelijks leven helemaal niet ondergewaardeerd vanwege mijn alfa-achtergrond. Dus ik heb ook geen nood aan het kunnen oplepelen van het ‘bewijs’ dat de geesteswetenschappen wél wat voorstellen – want dat was de invalshoek van het college van gister.

Nou goed, toen ik dus even was bekomen van de schrik dat het minderwaardigheidsgevoel zo diep zit, werd het een leuk en leerzaam college. En wie weet kan ik de voorbeelden inderdaad nog wel eens aan de borreltafel gebruiken, want dat was wel de bedoeling van de spreker.

Maar mijn meerwaarde laat ik liever zien. Door een adviesrapport onder handen te nemen.