Het is al uit 2009, maar ik ontdekte het pas recentelijk: het boek De tranen van Kuif den Dolder van Nico Dijkshoorn. Ik vond het leuk en grappig, maar vooral indrukwekkend door de vorm. Het zijn namelijk allemaal kleine stukjes citaten van mensen die die Kuif den Dolder ooit gekend hebben. Het is alsof de auteur met hen groepsgewijs in gesprek is gegaan en die gesprekken klakkeloos heeft opgeschreven, terwijl de sprekers op Kuif terugblikten en vertelden over hun gezamenlijke, nogal absurdistische belevenissen.

Maar de gesprekken zijn niet altijd coherent; tussen al die terugblikken zitten gaten en tegenstrijdigheden: iedereen heeft zo zijn eigen visie. Er is geen overkoepelend perspectief, geen verteller die uitlegt wat er is gebeurd. En het zijn allemaal kleine fragmentjes, een paar zinnen lang.

Al die fragmentjes zijn een soort puzzelstukjes, die je als lezer zelf tot een plaatje moet leggen. Je krijgt echter het verhaal net niet helemaal rond: je weet net niet helemaal precies wat er gebeurd is, al krijg je wel een heel sterk vermoeden. Maar dat is gebaseerd op suggestie, en dat is ook knap beklemmend aan het boek: het heeft iets benauwends, er wordt veel gesuggereerd, veel ingevuld ook, soms lijkt het roddelen.

Het boek doet een groot beroep op je interpretatievermogen en dat is leuk. En je kunt er dus deels een eigen draai aan geven.

Het puzzelen tijdens het lezen van dit boek doet me denken aan een piramide-structuur waarvan je alleen de onderkant krijgt, en dan nog in een rommelige volgorde en niet alle ‘vakjes’ kloppen. Voor een voor-de-lol-boek vind ik dat leuk lezen. Maar voor een adviesrapport zou het vervelend zijn! 

Hoera! Eindelijk is er weer een echt goed boek verschenen dat geïnspireerd is op het piramideprincipe en het ook heel veel recht doet. Het heet The So What Strategy, met een heel lange ondertitel: Introducing classic storylines that answer one of the most uncomfortable questions in business. Schrijvers zijn Davina Stanley en Gerard Castles, allebei ook oud-McKinsey en met Davina heb ik af en toe contact. Davina en Gerard runnen het Clarity College, en ze hebben ook fraaie software voor storylining ontwikkeld, Neosi – om maar een paar goeie dingen te noemen die ze doen.

En nu hebben ze dus een boek. Het ziet er goed te behappen uit en is qua omvang te vergelijken met mijn eigen boek (128 pagina’s). De inhoud is grotendeels ook vergelijkbaar, en voor mij is het erg leuk om eens in andere woorden te lezen wat ik zelf zo vaak zeg, bijvoorbeeld over waarom goed structureren zo waardevol is: omdat het leidt tot helder denken en heldere communicatie, omdat besluitvorming erdoor verbetert, omdat het een goede manier van samenwerken bij complexe vraagstukken versterkt en omdat je er vertrouwen mee opbouwt. Da’s hoofdstuk 1!

Er zijn drie dingen wel echt anders dan mijn boek:

1. De hele inhoud hangt aan vijf stappen. Die redenen om goed te structureren, hoofdstuk 1, zijn samen stap 1: ‘understanding why mastering storylining is worth the investment’. Dat is een enigszins kunstmatige manier om een betoog (waarom) te verstoppen in een actieplan (hoe), maar dat is dan ook het enige wat ik erop aan te merken heb. Verder ben ik jaloers op zo’n simpele structuur!
2. Het boek benoemt zeven klassieke patronen voor de structuur van zakelijke stukken (‘storylines’). Die hebben grappige namen, zoals Action Jackson (voor actieplannen), To B or Not to B (voor de keuze uit opties) en Houston, we have problem (voor de oplossing van dat probleem). Het zijn een soort uitgeklede, invulbare piramides. Ik werk zelf nooit met zulke vaste patronen, al was ik me er wel van bewust dat die er zijn. Ik praat met collega-piramidekenners wel eens in die termen ‘dat wordt zo’n structuur van hoofdboodschap die urgentie uitdrukt en dan maatregelen eronder’ of ‘dat wordt zo’n opties-bij-criteria-betoog’. Dus in mijn hoofd zijn die patronen er wel. Hier staan ze op papier. Goeie vondst, ik ga ermee experimenteren om ook bij cliënten ermee te werken als ik help structureren, al is het maar om een eerste schets te maken.
3. De schrijvers zijn meer fan van de enkelvoudige argumentatie, zoals ik hem noem, deductie bij Barbara Minto. Ze gebruiken de enkelvoudige argumentatie waar ik andere oplossingen zou kiezen en ze maken gebruik van Minto’s terminologie, die veel mensen verwart en die ik vreemd vind afwijken van de termen in de klassieke argumentatietheorie. En net als bij Minto mag de nevenschikkende argumentatie kennelijk van Davina en Gerard ook niet, althans, ze noemen hem niet. Ik denk dat hun keuze deels een kwestie van smaak is, en deels vind ik het ook wel bewonderenswaardig dat ze het aandurven om deductie te behandelen. Voor veel van mijn groepen gaat dat te ver, in mijn eigen boek is de argumentatietheorie dan ook verdiepingskennis.

Ik hoop The So What Strategy te gaan gebruiken – voor Engelstalige groepen. Die kan ik nu eindelijk iets anders bieden dan Minto’s boek (dat ik te duur vind voor hoe verouderd het is, en sowieso niet zo heel geweldig geschreven) of mijn eigen artikel in vertaling.

En jammer toch dat Davina en Gerard zo ver weg wonen… Down Under!

Met boek nummer 9 in deze serie ben ik dan eindelijk wel recht in de kern van de zaak van dit weblog aanbeland. Het is dan ook een boek waar ik omwille van de titel niet omheen kon: Zakelijk schrijven voor dummies, van Eugène van Haaren. Bijna 30 euro voor betaald, maar helaas: ik vind het niks.

Belangrijkste probleem van het boek vind ik meteen heel fundamenteel, omdat wat mij betreft een schrijfboek moet practicen wat het preacht. Dus als je, zoals dit boek natuurlijk ook zegt, lezergericht moet schrijven, moet helder zijn wie je lezer is. Ik heb geen flauw idee welke lezer Van Haaren voor ogen heeft gehad met dit boek. Het staat ook nergens. Hij heeft zelf een achtergrond in de PR, begrijp ik – bedoelt hij mensen zoals hijzelf?

Zakelijk schrijven gaat over teksten die je gebruikt als gereedschap, lees ik op p. 1. En ook dat niet alle mogelijke soorten zakelijke teksten in dit boek staan – kan ik me wat bij voorstellen. Maar wat de keuze bepaald heeft – ik zou het niet weten. De eerste honderd pagina’s gaan over journalistiek schrijven, daarna dik 50 over internet, daarna 30 over zakelijke brieven, mails en formulieren, 20 over sociale media, 15 over video’s en andere presentaties.

Vanwaar die grote aandacht voor journalistiek schrijven, versus het volledig ontbreken van beslisdocumenten (memo’s, managementrapportages e.d.) en beleids- en adviesteksten? Plus daarbij ook nog internet, wat weer een massamediale aanpak is, terwijl veel zakelijk schrijven juist voor een bepaalde lezer of lezersgroep is. Wie schrijft er zo veel voor grote groepen, maar dan zonder journalistieke achtergrond? En zou je dan niet liever een apart boek voor journalistiek schrijven kopen? Dit boek doet enerzijds te veel en anderzijds te weinig.

De indeling in vijf genres maakt het onmogelijk om algemene schrijfprincipes te bespreken, waardoor bijvoorbeeld algemene formuleringskwesties verstopt zitten in het gedeelte over internet.

Inhoudelijk – ach… Anderhalf jaar geleden gaf ik een recensie-blogpost de titel ‘Weer zo’n boek‘ en dat geldt ook hiervoor: weer van die te gemakkelijke tips. Ik heb een paar steekproeven genomen en werd niet happy van het moeten vermijden van de lijdende vorm (vooral ontzettend slechte voorbeeldzinnen), de behandeling van B1 (toegeven dat dat geen norm is voor teksten maar voor leerders van een vreemde taal, maar hem vervolgens toch voor teksten gebruiken; zie dit achtergrondartikel daarover), de behandeling van het spanningsveld tussen lezergericht en strategisch schrijven (afdoen in een paginaatje) of van een aantal voorbeelden. Inhoudelijk is het dat net niet, te kort door de bocht – en al ontzettend vaak in boeken opgeschreven zonder dat mensen er beter van gaan schrijven.

Mij vielen vooral veel perspectiefbreuken op in de kopjes van voorbeeldbrieven. Die op p. 189 bijvoorbeeld, die gaat over belastingaangifte en de koppen luiden ‘Tot wanneer kan ik aangifte doen?’ en ‘Hoe doet u aangifte?’ – terwijl die ‘ik’ en die ‘u’ dezelfde persoon, namelijk de lezer zijn (van al die vraag-kopjes, een B1-principe, krijg ik trouwens sowieso jeuk maar dat terzijde).

De toon is me dan ook nog iets te jolig. Bijvoorbeeld met van die dingetjes tussen streepjes:

Dit pictogram geef – heel verrassend – aan waar handige tips staan…(p. 4)

Dat heet dan – heel hip – storytelling (p. 7)

De beoogde lezer is vast jong, denk ik dan, maar Van Haaren zelf is van mijn leeftijd. 

Nou goed, dat is ook een kwestie van smaak, en kennelijk is en blijft er markt voor dit soort boeken, zeker uit de Dummies-serie én hip. Het punt van de onduidelijke lezer vind ik ernstiger. Ik zou niet weten wie er met dit boek echt geholpen is.

In de vorige zes leestips besprak ik boeken die ik inspirerend vond voor mijn werk, ook al waren het geen schrijfboeken. Vandaag een wél-schrijfboek, zij het niet over zakelijk maar over creatief schrijven: Schrijven, kun je dat leren? van Kristien Hemmerechts.

Ik vond het een erg leuk boek, maar wel een beetje vreemd. Hemmerechts beantwoordt de vraag uit de titel namelijk niet zo heel duidelijk (sommige mensen wel, maar niet iedereen?), het is ook niet echt een leer- of handboek (wat tot nu toe de enige reviewer bij Bol hevig teleurstelde) en er zit nauwelijks een duidelijke structuur in.

Het boek bestaat uit overdenkingen, observaties, citaten, anekdotes uit Hemmerechts’ ervaring als docent creatief schrijven in het Vlaamse hoger onderwijs. Dat gaat associatief en min-of-meer chronologisch (vermoed ik). Het boek geeft een indruk van haar praktijk en dus ook van wat er in haar cursussen aan de orde komt, zonder dat je dat echt als lesplan zou kunnen overnemen of iets dergelijks, of er zelf mee aan de slag zou kunnen. Schrijftips zijn er wel uit te filteren, maar dat filterwerk moet je zelf doen.

Ik heb het dan ook niet zozeer als schrijfadviesboek gelezen, maar als feest van herkenning voor wat betreft schrijfonderwijs geven. Bovendien las ik de stukjes tekstanalyse en de tips die ik tegenkwam met veel instemming, en ik dacht ‘ik zou best wel eens een workshop bij haar willen doen’. Ze lijkt me een leuke en goede docent, betrokken bij haar studenten en met een mooie visie op het vak.

Ik pik er een ’top drie’ uit van zinnen of passages die me bijzonder aanspraken

1. Iets wat ik ‘mijn’ zakelijke schrijvers ook altijd graag wil bijbrengen (p. 68):

Het is iets wat je als schrijver te weinig beseft: dat de lezer de tekst niet leest met de aandacht waarmee jij hem geschreven hebt.

2. Sterk gevoel van herkenning (en ook wel troostrijk), p. 100:

Het is ontzettend moeilijk om mensen ervan te overtuigen dat een zin niet goed geformuleerd is, want in hun ogen is hij dat wel, anders hadden ze hem niet neergeschreven.

Uh, ja – ik heb bijvoorbeeld wel eens discussies die hakketakkerig dreigen te worden omdat de schrijver niet wil aannemen dat ik niet begrijp wat er staat. De oplossing is om ook anderen feedback te laten geven, iets wat ook Hemmerechts doet. Al gaat het er ook bij haar over dat die vaak lezen op inhoud en misschien spelfouten, maar niet op formuleringen (of structuur, voeg ik eraan toe).

3. Heel mooi geformuleerd, iets wat ook mijn overtuiging is over de relatie tussen schrijven en denken, op p. 142. Daar gaat het over een dagboek-schrijfoefening waarin de studenten zich  nogal op de vlakte hebben gehouden omdat ze hun gedachten liever voor zichzelf houden:

Ik denk niet dat we ergens een zak hebben zitten met intressante gedachten die we te voorschijn zouden kunnen toveren als we dat wilden. Gedachten ontstaan in de formulering.

Dat is overigens ook wat schrijven soms weerbarstig en tijdrovend maakt: je bent nog aan het denken. Het is niet al bestaande inhoud ‘opschrijven’, maar inhoud uitdenken – maken dus!