Volgende week begin ik met een cursus ‘socratische gesprekken’ op de Universiteit voor Humanistiek. Ik zie daarnaar uit. Socratische gesprekken hebben al sinds mijn jeugd een fascinatie voor me. Ik keek in de jaren ’80 met mijn ouders naar ‘De achterkant van het gelijk’. Ik begreep nog lang niet alles, maar wel genoeg om het fascinerend te vinden hoe Marcel van Dam de aanwezigen zo ver kreeg dat ze ‘met de billen bloot’ moesten. Ik vond dat hij dat ontzettend knap deed, en heb er grote waardering aan overgehouden voor deze inmiddels ‘mastodont’.

Ik heb echter zelf geen ervaring met socratische gesprekken, wel met een heleboel dingen eromheen. Vanuit de taalbeheersing ken ik natuurlijk een aantal raakvlakken: debatteren, argumenteren (dialectiek), gespreksvoering en conversatie-analyse. Ik verheug me erop om mijn kennis van en ervaring met mondelinge communicatie met deze gesprekssoort uit te breiden.

Bij het lezen van de voorbereidende literatuur werd mij duidelijk dat we bij de cursus iets anders zouden gaan doen dat was ik me van ‘De achterkant van het gelijk’ herinnerde: in de cursus is de rol van de vragensteller niet die van inhoudelijk sturende ‘leraar’, maar meer van procesbewaker temidden van inhoudelijke onderzoekers. Dat luchtte me op, want ik had natuurlijk wel al gedacht: “ik ben toch geen Marcel van Dam?”

Op dit weblog ga ik verslag doen van de cursus, en in de aanloop ernaar toe plaats ik alvast wat voorbereidende gedachten – waarvan dit de eerste is.

Deze week was de laatste collegeweek van het vak over de methodologie van de taalbeheersing dat ik in Leiden gaf; ik schreef er al een paar keer eerder over. Of liever gezegd: ik probeerde al een paar keer eerder de vertaalslag te maken van zo’n op de wetenschap gericht vak naar de praktijk. Dat was nog wel eens lastig.

Dat de taalbeheersing relevantie heeft voor de praktijk, mag je eisen. Alleen is het zo dat er ook wel eens fundamenteel of theoretisch onderzoek moet gebeuren dat hopelijk op de lange termijn praktisch nut zal opleveren. Wat die ‘lange termijn’ is, is onduidelijk: soms lijkt het praktisch nut wel heel ver weg; de ene taalbeheerser heeft meer geduld dan de ander. In het slotcollege dat ik samen met collega Henrike Jansen afgelopen dinsdag gaf, was dat één van de thema’s.

Dus we hebben het wel over de praktijk gehad, maar een nieuwe tip of inzicht leverde dat niet op – daar was het het college niet naar. Het was echt een synthese van de stof van het hele vak, aan de hand van stellingen die deels gebaseerd waren op inbreng van de studenten, en deels op een prikkelend overzichtsartikel.

Een ander onderdeel van het vak was het bijwonen van een taalbeheersingslezing. De sectie organiseert drie van die lezingen per jaar, en de studenten van dit vak moesten er minstens één bijwonen. De eerste heb ik zelf helaas gemist, die was van de Argumentenfabriek en daar was ik wel nieuwsgierig naar, maarja, ik zat in Canada.

Gisteren was er een lezing van Peter Jan Schellens over de toon van het politieke debat – iets wat mooi aansloot, zowel bij het methoden-vak als bij het debatteren-vak dat ik vorig semester gaf. Het onderzoek bevindt zich nog in een eerste, explorerende fase. ‘Toon’ is bijvoorbeeld een lastig te definiëren iets. Toch was er al wel iets over te zeggen: het lijkt erop dat een ‘hoge toon’ (denk aan: heftige debatten) zich kenmerkt door enerzijds geïntensiveerd taalgebruik (een containerbegrip – er vallen woorden als zeer en uitermate of woorddelen als knetter-  in knettergek onder, maar ook metaforen en werkwoordelijke uitdrukkingen en dergelijke onder), en dan vooral de negatieve variant daarvan (dus niet reuzeleuk) en anderzijds het gebruik van drogredenen, vooral drogredenen die de andere partij in de verdediging drukken of die suggereren dat de andere partij moreel inferieur is. Daartoe zijn vooral drogredenen als het ad hominem, de stroman en het ad misericordiam geschikt. Je zou zulke drogredenen interactief kunnen noemen: ze doen vooral iets met de andere partij.

Lastig aan de analyse van verhitte debatten is dat het venijn soms zit in dingen die niet gezegd worden, maar alleen maar gesuggereerd. Geert Wilders maakt op dit moment gebruik van ‘Henk en Ingrid‘, de ‘hardwerkende Nederlanders die het niet cadeau krijgen’. Suggestie: er zijn dus mensen in Nederland, die het wél cadeau krijgen. Hoe breng je zoiets onder in een analyse van het taalgebruik? En hoe tel je dat – als je kwantitatief onderzoek wil doen? Dat vergt nog nader onderzoek…

Gisteren was het tentamen van het vak over debatteren dat ik in Leiden heb gegeven. Ik ben net klaar met nakijken en er zat een onverwacht rood draadje in de uitwerkingen van de studenten dat ik niet bewust in het tentamen had gestopt, maar dat ik wel leuk vond. Dat draadje was het nut van het leren debatteren voor het kritisch naar debatten kunnen luisteren.

Het wordt in de theorie veel geroepen: dat je je kritische vermogens kunt aanscherpen door zelf goed te leren argumenteren en debatteren. En dat het daardoor in het gunstigste geval zo is dat je minder een prooi wordt voor bijvoorbeeld op onderbuikgevoelens spelende populistische politici. Maar is dat nou ook echt zo? MIj bleek uit de antwoorden op maar liefst drie verschillende vragen dat het inderdaad zo werkt.

De eerste vraag waarop sommige studenten antwoorden hebben gegeven in de richting van ‘als je zelf goed leert debatteren, word je een kritischere luisteraar’ was bij een tentamenvraag waarbij ze een voorstel moesten doen voor het opheffen van de discrepantie tussen de debat-idealen uit de literatuur en de praktijk. Eén zo’n discrepantie is dat er in de praktijk helemaal niet zo netjes, redelijk en logisch wordt gedebatteerd als de leerboeken het graag zouden willen hebben. Er worden drogredenen gebruikt, er wordt vooral veel op de man gespeeld, er wordt een appel gedaan op onderbuikgevoelens, er worden cabaret-acts opgevoerd die de handen op elkaar krijgen (en we denken dan allemaal aan Wilders, maar hij is echt niet de enige). Met redelijke overtuiging en besluitvorming heeft dat weinig te maken. 

Een voorstel om ideaal dichter bij de praktijk te krijgen luidde dan: geef meer debatonderwijs. We hebben tijdens het college gepeild hoe het daarmee zit. Mij stelde dat teleur: van de eigen groep had de helft op school iets aan debatteren gedaan. Ik dacht dat dat inmiddels standaard was, maar nee dus.

In een andere vraag moesten de studenten stelling nemen over of Nederland al dan niet een ‘debatcultuur’ heeft, en die stelling vervolgens goed beargumenteren. Eén van de argumenten die ik tegenkwam, was dat Nederlanders wel heel gevoelig zijn voor populistische politici, dus dat zo iemand als Wilders hier wel heel makkelijk aanhang wint, en dat dat zou kunnen komen doordat Nederlanders niet zo goed zijn in het doorzien van debattrucs. Nederlanders trappen makkelijk in retorische trucjes en/of ze zijn niet heel gevoelig voor écht goede argumentatie. En dus, zo kan de conclusie dan luiden, heeft Nederland geen debatcultuur. Daarover kun je overigens van mening verschillen, maar ik vind dit wel een goed argument. De debatcultuur zou verbeterd kunnen worden door, alweer, onderwijs en bewustwording.

En de derde plek waarop ik dit thema tegenkwam was bij de reflectievraag. Bij één onderdeel van het tentamen stonden de persoonlijke vaardigheden van de studenten centraal: wat heb je nou over jezelf geleerd? Meerdere studenten merkten op dat ze door het vak beter in staat zijn te luisteren naar de inhoud van een debat: de debatten op college, maar ook die op tv van bijvoorbeeld bekende politici. Waar ze zich eerst meer lieten afleiden door de vorm, denken ze nu eerder: “Jaja, leuk en aardig allemaal, maar wat jij voorstelt is helemaal niet uitvoerbaar.” Ofzoiets.

Op drie plekken in de antwoorden dus één thema: het nut van debatonderwijs voor het doorzien van de zwakke plekken in de debatbijdragen van anderen, ook al brengen die het nog zo leuk. Ik hoop dat deze studenten ambassadeurs worden voor die visie. Want wat zou het fijn zijn als er in Nederland wat meer gehamerd werd op de inhoudelijke kwaliteit van de beleidsvoorstellen en de debatbijdragen.

Trouwens, het was nooit één student die drie keer hetzelfde had geantwoord; deze antwoorden stonden bij verschillende studenten op verschillende plekken. Ze hebben ook ándere dingen geleerd, andere voorstellen gedaan voor het opheffen van andere discrepanties tussen idealen en praktijk, andere argumenten aangedragen voor of tegen het hebben van een debatcultuur, andere reflectiepunten naar voren gebracht. Meer in het algemeen: ze hebben het tentamen goed gemaakt, wat ook een afspiegeling is van hoe ze voor het vak hebben gewerkt. Ik vind het wel een beetje jammer dat het erop zit…

Afgelopen woensdag debatteerden twee teams van vier studenten over de grenzen van de vrijheid van meningsuiting in een debat: mag je iemand beledigen of niet? De vorm was dit keer vrijer dan bij de proefdebatten: het was een soort Lagerhuis-debat waarin de spreekbeurten en -tijden niet vaststaan en de debatteerders mogen interrumperen.

Hier en daar had ik een aanpassing gemaakt om ervoor te zorgen dat zo veel mogelijk studenten kans kregen om na de proefdebatten nog eens iets uit te proberen of opnieuw te doen. Daartoe hadden ze reflecties geschreven op hun bijdrage aan het proefdebat. In de dagen voor het college had ik per mail al met een aantal contact gehad over of ze een bepaalde rol op zich wilden nemen – ik had nog nooit zo interactief een college voorbereid, en ik ben blij dat een aantal studenten bereid waren om een extra voorbereidingsinspanning te leveren.

Terwijl er aan de andere kant maar liefst zes waren die juist niets ‘mochten’ doen: zij hadden in hun reflectie aangegeven vooral moeite te hebben met het snelle, ad-rem karakter van debatteren. Daarom had ik nu zo veel mogelijk aan hun snelheid en improvisatievermogen overgelaten, om juist daarmee te oefenen: ze hoorden pas kort van tevoren waarover het debat zou gaan.

Een kort (10 minuten), snel en spontaan debat waarbij de meeste deelnemers nauwelijks voorbeid waren en zeker niet ingelezen in het onderwerp – dat was andere koek dan de proefdebatten. Het was leuk om te zien, en, voor zover ik hoorde, ook om te doen. Maar het was inhoudelijk veel oppervlakkiger – en dat is niet zo gek.

De stelling, ingebracht door de voor-pleiters, was eigenlijk ook niet scherp genoeg en het bleek problematisch dat hij onvoldoende controversieel was; niet echt pleitte voor een verandering in de status quo. Daardoor leek het op een gegeven ogenblik alsof de twee teams het met elkaar eens zouden gaan worden. Een beetje triomfantelijk zei ik dus aan het einde: dus de andere hoofdstukken uit het boek zijn óók relevant. Eerder hadden de studenten namelijk aangegeven dat de enige theorie die ze gebruikten uit het boek die over de stock issues was. Maar daarmee alleen kom je er dus niet!

En, mogen beledigingen nou in een debat of niet? Als ik het goed begrepen heb, waren de studenten tamelijk tolerant. Een minister ‘knettergek’ noemen kan een handige debat-zet zijn immers. Ik heb geen van de debatteerders horen roepen dat dat ’taalverruwing’ was ofzoiets. Maar over het al dan niet mogen beledigen van moslims (denk aan kutmarokkanen en geitenneukers) ging het niet…

Gister presenteerden twee studenten op het debatcollege het resultaat van het interviewen van enkele ‘leken’ over debatteren. Het opvallendste resultaat was dat de vier geïnterviewden moeilijk konden aangeven wat een debat is, en hoe het zich onderscheidt van een discussie. Eén wel grappige reactie was geweest: ‘bij een debat hebben de deelnemers kennis van zaken, bij een discussie hoeft dat niet’.

Maar wat is dan wél het verschil, precies? Dat is nog niet eens zo heel makkelijk. Ik heb daarnet definities van debat opgezocht, en daaruit blijkt een grote verscheidenheid. Het is balanceren tussen een te ruime en een te beperkte omschrijving. 

In de meeste omschrijvingen wordt het debat gezien als een specifiek soort discussie, namelijk: aan regels gebonden. Maar niet elke aan regels gebonden discussie is een debat, dus moeten de regels nader gespecificeerd worden: tussen twee partijen over een stelling, met afspraken over het ‘spreekregime’ (spreektijd, volgorde, al dan niet interrumperen e.d.), gericht op het door middel van argumentatie verdedigen dan wel weerleggen van die stelling, en met een derde partij die oordeelt.

Volgens mij is dat het wel zo’n beetje: dit zijn de noodzakelijke ingrediënten van een debat, en alles wat je er nog aan toe zou kunnen voegen, beperkt het tot een bepaalde debatvorm en maakt de omschrijving dus te smal. In Wikipedia bijvoorbeeld wordt de derde partij ‘jury’ genoemd, maar dat hoeft niet: parlementaire debatten hebben geen echte jury, maar wel alle burgers als potentieel publiek – dat een oordeel velt, tenminste, dat dat kan en mag.  

In de boeken die wij op het college gebruiken staan ook niet de meest gelukkige definities – wat wel aangeeft hoe lastig het is. In Argumentation and Debate: ’the process of inquiry and advocacy; the seeking of a reasoned judgment on a proposition’ (p. 2). Te breed, te abstract, te idealistisch (geen oog voor de retorische component), te weinig aandacht voor de regels en de drie partijen (voor, tegen en publiek), etc. In Effectief debatteren: ‘debatteren = argumenteren + presenteren’ (p. 11). Leuk en elegant, maar niet alle ‘argumenteren + presenteren’ is debatteren.

Gisteren deden we in het eerste college-uur een poging tot een ‘onderzoekend debat’, maar dat werd algauw een discussie of zelfs ‘maar’ een groepsgesprek. Een informeel debat en een discussie lijken op elkaar en de grens is niet helemaal scherp te trekken. Volgende week is onze laatste mogelijkheid om nog te debatteren. Een aantal studenten wil dan, na reflectie op het verloop van het proefdebat, nog iets opnieuw proberen. Dat moet dus formeler dan gister, Hoe, dag mag ik bedenken.