Meer dan tien jaar geleden bedacht ik dat de hiërarchische structuur van een piramidale tekst zich prima leent om gestalte te krijgen in een hypertext. Ik schreef daar in Adviseren met perspectief een paragraafje over (eerste druk is van 2002).  Ik verwachtte en voorspelde toen dat binnen een paar jaar het digitale adviesrapport, in een andere dan lineaire vorm, gestalte zou krijgen.

Als ik kijk naar hoe de ontwikkelingen zijn gegaan, met de opkomst van e-readers en smartphones bijvoorbeeld, zou ik denken dat ik inmiddels al lang een keer gelijk had gekegen. Maar nee. Raar eigenlijk, want lezers willen eigenlijk heel graag meer digitaal kunnen lezen, ook rapporten (bron). En ze willen meer plaatjes en hapklare brokken – dat kan digitaal en met hypertext ook makkelijker.

Tegen die lezerswensen afgezet blijft de standaard rapportagevorm erg ouderwets. Moet dat niet eens veranderen? In de afgelopen maanden deed Alieke Zelhorst voor haar masterscriptie CIW aan de RuG onderzoek naar de haalbaarheid van adviesrapporten in hypertext. Daaaruit blijkt dat het écht kan, zo rapporteren, en dat een deel van de lezers het waardeert. Ik daag hierbij adviseurs uit om het zo eens te gaan proberen!

Dat het kan, blijkt allereerst uit de teksten die Alieke maakte, daarbij gebruik makend van de vaardigheden die ze heeft als communicatieadviseur en webdesigner van Bureau iMAGO. De teksten staan online, dus ze zijn te bekijken: twee adviesrapporten, allebei gestructureerd volgens het piramideprincipe, en allebei vormgegeven alsof het een website is, in elk geval: gebruik makend van de design-mogelijkheden van hypertext. De ene is voor MKB Energie, de ander voor ‘Terug naar het begin‘, gefingeerde bedrijven, maar beide rapporten zijn gebaseerd op echte (niet-piramidaal en lineair). Ze komen overigens het beste tot hun recht als je ze op een tablet leest, en dat is hoe Alieke het in haar onderzoek gebruikte.

In het onderzoek legde ze 20 zakelijke lezers het adviesrapport voor. De helft kreeg eerst de lineaire tekst te zien (letterlijk dezelfde tekst, maar dan als linaire tekst in PDF op de tablet aangeboden), de andere helft eerst de hypertext, en beide helften waren nog eens gelijkelijk verspreid over de twee rapporten. Alieke vroeg in een semi-gestructureerd interview naar de gebruiksvriendelijkheid van het document: bruikbaarheid, efficiëntie, leerbaarheid (mate van benodigde gewenning) en tevredenheid met deze rapportagevorm, eerst van de eerst aangeboden vorm, en daarna in een vergelijking met de andere.

De respondenten hebben geen uitgesproken voorkeur. De meeste vinden het menu van de hypertext handig en efficiënt, maar sommige respondenten vinden de PDF handiger. In de woorden van twee van de respondenten:

Ik vind het heel erg makkelijk dat je al die kopjes hebt en dat alles heel overzichtelijk hiernaast in een linker kolom staat. (over de hypertext)

Meer integraal. Ik vind het makkelijker eigenlijk. Je kan even door swipen terug en dan weer zo. Alles staat compleet. Deze vind ik makkelijker eigenlijk (over PDF)

Aan de hypertext moeten ze (natuurlijk) wat meer wennen. Maar al met al ontlopen de twee vormen elkaar niet zo erg.

Ongeveer evenveel respondenten hebben dus voorkeur voor de PDF als voor de hypertext. Dat is geen uitgesproken juichverhaal voor hypertext, maar er liggen wel degelijk kansen. Alieke adviseert om de hypertext nog eens onder de loep te nemen: die kan gebruiksvriendelijker, bijvoorbeeld door de hoeveelheid verplichte kliks te beperken. Die irriteerden namelijk sommige gebruikers:

Ik vind de linkjes niet handig. Het is te veel subsubsubpagina. Het voelt een beetje als verborgen info.

Ik mis het swipen. Het totaaloverzicht ben ik hier kwijt.

Maar hoe dan ook: sommige lezers, namelijke degene met een voorkeur voor de hypertext, zou je dus als schrijvende professional gelukkig kunnen maken door je adviesrapport zo aan te bieden. Nogmaals: wie durft dat experiment aan? Check wel eerst even bij je lezer, of die het ziet zitten. Zo ja, dan kun je hypermodern adviseren.

Bron: Zelhorst, Alieke (2013) ‘Hypermodern’ adviseren. Piramidaal adviseren in de vorm van hypertext. Masterscriptie CIW, Rijksuniversiteit Groningen.

Daarnet rapporteerde ik over het piramideprincipe-onderzoek resultaten waaruit bleek dat de piramidale versie van een adviesbrief niet tot hoger tekstbegrip leidde dan de traditionele. Er was echter dit jaar ook positiever resultaat voor het piramideprincipe: uit onderzoek van Denise, Lisa, Esma en Lennart bleek dat van een piramidale tekst wél meer bleef hangen!

Deze studenten legden twee groepen van tien respondenten een versie van een samenvatting van een adviesrapport voor: methodologisch opgebouwd of piramidaal. Ze kregen maximaal vier minuten leestijd, en daarna moest de tekst weg en kregen ze negen kennisvragen voorgelegd: open vragen, in een paar woorden te beantwoorden. De antwoorden zijn gescoord, door er punten aan toe te kennen. De maximale score was 190.

De respondenten die de piramidale versie lazen, scoorden gemiddeld 117 punten; de anderen 74. Dat is overigens geen statistisch significant verschil: het kan op toeval berusten.

Interessant aan het onderzoek is dat de respondenten de tekst lastig vonden. Ik kan me dat voorstellen: hij ging over een specifiek type milieurvriendelijke LED-verlichting voor in de haven. Slechts één van de respondenten had enige voorkennis over dat onderwerp, en dat scheelt altijd een stuk. Bij het eerdere onderzoek waarover ik deze weken rapporteer stonden steeds juist ‘dichtbije’ onderwerpen centraal: studenten lazen brieven die van de universiteit zouden kunnen komen, zakelijke lezers e-mails van hun eigen organisatie, en ook kwam bijvoorbeeld de griepprik voorbij, een onderwerp dat iedereen wel kent. Dat was in dit onderzoek andere koek. Een lezer van een adviesrapport heeft altijd op z’n minst enige affiniteit met het onderwerp.

Alles bij elkaar roept ook dit onderzoek vragen op. Wat gebeurt er met een makkelijkere tekst? Hoezo bleef de piramidale beter hangen, was dat omdat de tekst ‘beter’ was, of omdat de respondenten juist meer moeite moesten doen – en door die extra inspanning ging er ook meer het geheugen in? Welke rol speelde de volgorde van de vragen – sloot die misschien meer aan bij de piramidale tekst, en maakte dat het makkelijker? En natuurlijk: is het verschil er nou wel of niet – is het toeval of niet? Het zou op zijn minst onder een grotere groep herhaald moeten worden. En wat als je een heel rapport gebruikt in plaats van alleen een samenvatting?

Toch stemt dit onderzoek me voorzichtig hoopvol: dat er iets van een rapport blijft hangen, dat wil je toch als schrijver. Als het inderdaad zo is dat dat met een piramidaal rapport beter lukt, dan pleit dat voor het piramideprincipe! Want tot nu toe is de rode draad door het onderzoek dat het piramideprincipe het ‘slechter’ doet dan verwacht. En nog steeds ben ik ervan overtuigd dat dat komt dat we de ‘echte’ werking ervan nog niet hebben weten te meten. Al is het maar omdat de situatie in een ‘laboratorium’ ver af staat van hoe adviesrapporten in de praktijk worden gelezen en gebruikt.