Een recensie van het boek Het snapgevoel. Hoe de illusie van begrip ons denken gijzelt in twee delen: vandaag over de inhoud, volgende week iets over de vorm.

Ergens in december viel ik in zo’n boekenprogramma op zondag en ving ik iets op wat meteen mijn interesse had: dat metaforen je een onterecht gevoel van begrip kunnen geven.

Ik moest meteen denken aan een situatie van inmiddels al 15 jaar geleden. Ik deed toen een coachingsopleiding en we bespraken in de groep onze ideeën voor het thema van het eindwerkstuk. Eén van de mede-cursisten wilde iets doen met ‘afstand en nabijheid’ in het contact. We praatten daar even over door en op een gegeven ogenblik vroeg ik argeloos: ‘Afstand en nabijheid zijn metaforen, kun je ook letterlijk zeggen wat je wilt gaan onderzoeken?’

Ik stuitte op totaal onbegrip, niet alleen van haar, maar ook van de rest van de groep én de docent. Er werd meewarig naar me gekeken: Louise snapt het niet. De docent heeft mij toen nog op verschillende afstanden tot hem neergezet om me te laten ervaren wat ‘afstand’ en ‘nabijheid’ is, maar, zo probeerde ik uit te leggen: bij coachingscontact gaat het nou juist níet om die letterlijke afstand. Maar ik kreeg het niet uitgelegd, en ik kan de frustratie daarom nóg voelen. Ik had een punt, dat wist ik zeker – en nog.

Nouja, dat hoorde ik dus op TV bevestigd worden door Herman de Regt en Hans Dooremalen. Inderdaad zorgen metaforen voor een gevoel van snappen, maar dat zet je als het ware klem in die metafoor. Net zoals bijvoorbeeld onze tijd=geld-metafoor het bijna onmogelijk maakt om anders over tijd te denken dan als schaars goed dat je kunt ‘hebben’, ’tekort komen’, ‘geven’ en zelfs ‘stelen’ (van de baas). Dus ik dacht: dat boek moet ik hebben.

In dat boek nog meer bevestiging inderdaad, en verder een interessante uitleg over de achtergrond van dat lekkere maar soms onterechte snapgevoel (iets snappen is een soort cognitief orgasme). Bij bijvoorbeeld iets als radiogolven, die door de lucht lopen en dan ergens opgevangen worden en dan heb je geluid. Maar wat golft er dan, en waar loopt dat doorheen als het ook kan in het luchtledige? Niemand die dat echt snapt, dus houden we het maar bij die golfbewegingsmetafoor. 

De auteurs eindigen met een pleidooi voor psychologieles op de middelbare school, zodat jongeren de valkuilen van menselijk denken leren kennen en beter worden in kritisch denken, iets wat volgens de auteurs ‘moeilijk en inspannend’ is (p. 206). Inderdaad, al weet ik niet of psychologie dan helpt, maar kritisch leren denken – ja, vind ik ook hoognodig. Dat is het andere haakje, naast metaforen, met mijn vakgebied: om goed te schrijven, bijvoorbeeld om helder te argumenteren, moet je ook dat moeilijke en inspannende denkwerk verrichten.

Toch heb ik me ook geërgerd aan het boek. Voor de auteurs is wetenschappelijke kennis wel heel absoluut superieur. Ze gaan bijvoorbeeld voorbij aan het relatieve karakter ervan – na een paradigmaverschuiving ziet de wereld er wel eens heel anders uit, en in de menswetenschappen is er maar weinig zekere kennis. Ze geven de evolutieleer als voorbeeld van een terecht snapgevoel, maar dat is volgens mij nou net eerder een uitzondering in de mate van een ‘solide’ en niet-betwijfelbaar wetenschappelijk fundament dan een representatief voorbeeld van hoe boven alle twijfel wetenschappelijk kennis verheven is.

Hun tegenvoorbeeld, een volgens hen wijdverspreid onterecht snapgevoel, is dat van de vrije wil. Die bestaat niet, zeggen de auteurs, alles is gedetermineerd. Nou, dat weet ik een heel stuk minder zeker. Ik weet sowieso dingen een heel stuk minder zeker dat deze auteurs, mijn hele wereldbeeld is wat minder dichtgetimmerd dan het hunne. Maar goed, het zet wel aan tot denken.

Als boek dus de moeite waard. De manier waarop het is geschreven, is opmerkelijk en wat mij betreft niet zo geslaagd – het had bijvoorbeeld stukken korter gekund. Daarover volgende week meer.

Ik heb gister een leuk boekje gelezen: Wie heeft er wél een boek bij zich? van Johan Goossens. Ik zocht op het station even snel iets luchtigs voor in de trein terug, want ik was een eigen boek vergeten. Ik viel op de titel en de aanbeveling van Herman Finkers op de cover, zodoende pakte ik het op en toen zag ik dat het ging om de ervaringen van een leraar Nederlands op een ROC in Amsterdam – hé, een vakgenoot!

Ik heb het boekje in één ruk uitgelezen. Ik vond het indrukwekkend en grappig. Ook al is een ROC iets heel anders dan waar ik onderwijs en trainingen geef, toch herkende ik hier en daar wel wat, vooral over de gekkigheden van ons vak. Waarom MBO’ers toerisme moeten leren wat een oxymoron is – net als Goossens heb ik geen idee. En ook net als Goossens weet ik dat zelf ook niet meer allemaal zo precies, die stijlfiguren, terwijl ik ze wel ooit heb moeten leren. Niet voor niets was deze week in het nieuws dat de inhoud van het schoolvak Nederlands aan herziening toe is.

Het mooiste stukje voor wat betreft het vak vond ik waar Goossens aan Mehmet uitlegt hoe je jou van jouw kunt onderscheiden: jouw is bezittelijk: jouw scooter, jouw blackberry (p. 17). Iemand roept dan door de klas ‘jouw strafblad’ en dat vindt Mehmet duidelijk niet grappig. Hij vindt wel dat de meester het goed heeft uitgelegd dus hij weet nu ook wat hij moet doen met zijn spellingsprobleem: het is jou tentamen. Want, zo zegt hij: ‘het tentamen is toch niet van mij? Ik mag het toch niet mee naar huis nemen?’

Enerzijds zit de herkenbaarheid ‘m er voor me in dat dit laat zien hoe moeilijk de begrippen van ontleden zijn. Ze hebben ooit eens voor taalverschijnselen gekke en soms ronduit problematische begrippen bedacht, en daar moeten we het nou nog steeds maar mee doen, bij gebrek aan beter. 

Anderzijds herken ik hoe leerders met je uitleg aan de haal kunnen gaan op een manier die je niet hebt overzien. Op zo’n moment realiseer je je dan als docent: oh, shit, ja, dat is de consequentie van mijn uitleg. Volgende keer echt beter doen!