Ook al is schrijven mijn vak, toch vind ik goed schrijven nog steeds moeilijk. Bijvoorbeeld; wat wil ik nou precies zeggen, wat is mijn hoofdboodschap? Dat schud ik niet altijd uit mijn mouw, niet in mijn eigen schrijven, en ook niet als ik met één of meer schrijvende professionals over hun data gebogen zit.

Dat kan wel eens frustrerend zijn. Ook al weet ik dat ik het in m’n hersenpan moet laten kraken. En ook al weet ik ook dat het een creatief proces in, met z’n kenmerkende ongrijpbaarheid: soms werkt een nachtje slapen, een stukje fietsen of onder de douche gaan staan beter dan blijven zitten puzzelen. Maar afdwingbaar is het niet – soms weet je het na dat nachtje slapen nog steeds niet.

Goed schrijven kost dus tijd en moeite, en het is geen succes gegarandeerd. Balen! Want we zijn liever lui dan moe, hè, ik ook, dus ook ik zou graag willen dat schrijven altijd makkelijk zou zijn. En ik merk dat bij de professionals met wie ik werk ook wel: dat ze hopen dat ze van mij een soort toverstafje kunnen krijgen waarmee schrijven geen inspanning meer kost en de oplossing voor alle schrijfproblemen zó uit de hoge hoed komt.

Dat toverstafje, waarmee je zonder inspanning goede teksten uit een hoge hoed tovert, dat heb ik niet. Sterker nog: het bestaat niet.

In mijn trainingen en coaching merk ik dat de inspanning soms tot teleurstelling en frustratie leidt. Wat daarbij voor leerders lastig is, is dat zij de moeite die het schrijven kost, verwarren met het nog moeten leren van het proces. Dus als het niet lukt om gauw even een hoofdboodschap te formuleren, vragen ze om meer theorie over het goed formuleren daarvan, of ze willen dat ik het nog een keer uitleg of voordoe. Dat kan ik allemaal doen natuurlijk, maar daarmee wordt het toepassen niet makkelijker. Zo heel veel theorie is er niet aan te snappen, het gaat om het dóen.

Want hoe veel ik ook uitleg en voordoe, dat toverstafje ontstaat daardoor niet. Sterker nog: in een training gaat alle tijd voor nóg een keer uitleggen en voordoen ten koste van het ‘echte’ werk: het laten kraken van je hersenen over een set data of een te herschrijven tekst. Ik zoek nog naar manieren om mensen te laten ervaren dat het niet een gebrek aan theoretische kennis is waar hun frustratie door komt, maar dat het ‘m zit in de inspanning van diep nadenken.

En ik zie ook wel schrijvende professionals die niet bereid zijn om de inspanning te leveren. Recentelijk ben ik dat een paar keer tegengekomen in mijn trainingen. Zo van: ‘Geen toverstafje? Moeite doen? Bekijk het dan maar!’ Ik snap dat wel. Want waarom zou je zoveel moeite doen in goed schrijven, in het formuleren van hoofdboodschappen, zeker als je tot nu toe altijd zonder bent weggekomen?

Nou, hierom: je doet die moeite als dienstverlening aan de lezer. Niet alleen maar wat feiten op een rijtje zetten en verder zoekt-ie het zelf maar uit. Maar een tekst schrijven waarmee je je lezer vooruit helpt door te zeggen wat de feiten betekenen in het licht van zijn of haar belang of zorg. Dát is dienstverlenend schrijven. Dat moet je niet alleen kunnen, je moet het vooral ook willen – er moeite voor willen doen.

Het is al jaren een hot topic in het tekstschrijfvakgebied: schrijven in B1. Onder invloed van vooral Bureau Taal denken heel veel mensen (leken, maar ook vakgenoten) dat als je maar op dat niveau schrijft, bijna iedereen je tekst wel begrijpt, en dat je vrij eenvoudig kunt meten of je tekst dat niveau heeft (bijvoorbeeld met Texamen). Dus je schrijft een tekst, checkt of-ie op B1-niveau is, past eventueel nog wat aan, en klaar is kees. B1 = meetbaar begrijpelijk schrijven, zoiets.

Vanuit de wetenschap klinken al jaren kritische tegengeluiden: die redenatie en ook de manier van presenteren door Bureau Taal is véél te simplistisch. Om maar een paar dingen te noemen: die taalniveaus gaan over lezers, niet over teksten; we weten nog amper wat een tekst echt begrijpelijk maakt, en simpel meetbaar is dat al helemaal niet. De claims van Bureau Taal zijn ongefundeerd, en bovendien: goede tekstschrijvers weten al lang hoe je een tekst toegankelijk maakt, zonder dat ze daar B1 of Texamen voor nodig hebben.

Dat is een heel debat, een polemiek zelfs, waarin vooral Carel Jansen de wetenschappelijke positie verwoordt. Afgelopen maandag hield hij een lezing in Leiden. Hij zette daarin zijn kant van het verhaal uiteen. In grote lijnen was dat al wel bekend (bijvoorbeeld uit Onze Taal), maar er waren gelukkig wel een paar nieuwe elementen. Hieronder een indruk daarvan.

In de eerste plaats gaf Jansen fraaie voorbeelden, bijvoorbeeld een filmpje (van Bureau Taal!) waarin je mensen ziet worstelen met het invullen van een formulier. Ze struikelen over woorden als rechtspersoon (iemand die rechts is?) en bescheiden.

Verder gaf hij aan het eind zicht op nieuwe onderzoekswegen. De wetenschap moet nog veel preciezer gaan kijken naar wat tekstbegrip eigenlijk is. Misschien is het helemaal niet mogelijk om daar iets zinnigs over te zeggen aan de hand van alleen de tekst, dus zonder de lezer en diens leesdoelen. Tekstbegrip is immers iets wat ‘gebeurt’ tussen tekst en lezer. Hardopdenkonderzoek is daarom een volgende stap.

Ondertussen wil de praktijk wel een praktisch instrument om de begrijpelijkheid van teksten te bepalen. In dat opzicht toonde Jansen zich wel wat begripvoller dan vroeger. Hij is in het verleden harder tekeer gegaan tegen de pogingen van Bureau Taal daartoe (zie deze discussie uit 2006 bijvoorbeeld). Hij lijkt nu beter te beseffen dat die behoefte heel groot is. Daarom is onderzoek op dit moment óók gericht op het ontwikkelen van een zo goed mogelijk meetinstrument.

En als je dan toch naar tekstkenmerken wil kijken, dan zijn er volgens Jansen zes indicatoren voor de moeilijkheid van een tekst: gemiddelde woordlengte, gemiddelde zinslengte (dat zijn de twee ‘klassiekers’), verbindingswoorden, naamwoordstijl, tangconstructies en voorzetselketens.

Maar lezers lijkt het veel meer te gaan om zaken als ‘waar vind ik het voor mij belangrijkste in deze tekst?’ – het behalen van hun leesdoel dus. Als dat dan bijvoorbeeld in de bijlage staat, kan het nog zo goed geformuleerd zijn, maar dan is het toch problematisch. En dat is koren op mijn molen natuurlijk: structuur en strategie is véél belangrijker dan formuleringen. Sluit met je tekst goed aan op het leesdoel van de lezer. Dan mag er best wel eens een moeilijk woord in staan.

Het was de afgelopen dagen in het nieuws: dat studenten die met de hand college-aantekeningen maken daar meer van leren dan degenen die dat op de laptop doen (het stond in de NRC, en zie ook dit nieuwsbericht en deze studietip). Verklaring is dat je op een laptop sneller schrijft, en dus eerder in de verleiding komt om letterlijk op te schrijven wat er gezegd wordt. De traagheid van met de hand schrijven dwingt je om te parafraseren en om gebruik te maken van visuele hulpmiddelen (sterretjes, pijltjes). Daardoor verwerk je de kennis kennelijk beter. Ik vind het wel herkenbaar. En het toont de kracht van schrijven.

Overigens kun je natuurlijk ook op de laptop tot diepere verwerking komen. Maar daar moet je jezelf wel meer toe uitdagen. Bijvoorbeeld door een dwingende lengte-eis te stellen. Bij het college dat ik op dit moment geef, moeten de studenten dat, niet zozeer bij onze colleges, maar bij de te lezen artikelen: ze moeten een wetenschappelijk artikel dan steeds beschrijven op maximaal 1 A4, en dan ook nog aan de hand van een specifiek model. Dat betekent dat ze niet stukjes uit het artikel kunnen overschrijven. We hopen natuurlijk dat ze zo ook tot de gewenste diepere verwerking komen.

En verder zit het natuurlijk ook achter de eis een hoofdboodschap maximaal gesynthetiseerd te formuleren, als één volzin zonder bijzinnen, nevenschikking en dergelijke. Die eis dwingt tot goed nadenken – niets zo moeilijk aan schrijven als het formuleren van de hoofdboodschap!

Klein berichtje in een hoekje van Psychologie Magazine van deze maand, onder verwijzing naar een nog te verschijnen artikel in Social Influence: uit onderzoek op Twitter en eBay blijkt dat veel mensen vallen voor vragende koppen. Er werd veel vaker doorgeklikt op de kop ‘Is je baas vergiftigd door macht?’ dan op ‘Macht maakt corrupt’, en vak op ‘iPhone 4 nodig?’ dan op ‘Te koop: zwarte iPhone’ – maar nog vaker op ‘Is dit je nieuwe iPhone?’

Interessant onderzoek natuurlijk, maar het overtuigt mij niet. Mij is in één oogopslag duidelijk dat er methodologisch nogal wat op af te dingen valt, althans, op de conclusie dat mensen ‘vallen voor vragende koppen’. De voorbeelden verschillen namelijk wel op meer van elkaar dan alleen op vraag/geen vraag. De toevoeging van het woord ‘zwart’ aan de iPhone maakt bijvoorbeeld volgens mij nogal wat uit – als je geen zwarte zoekt, hoef je niet door te klikken. En misschien is ‘corrupt’ wel een afknapwoord? Om maar wat te noemen…

Dat is in het algemeen erg lastig aan tekstonderzoek: je kan heel moeilijk maar één dingetje variëren. Vaak verandert er dan per ongeluk ook iets anders, bijvoorbeeld de lengte van de tekst. En wat meet je dan precies?

Maarre… preciezer dan in dit onderzoek kan het echt wel! Ik ben net deze week weer (ik doe dat al jaren) begonnen met het geven van colleges is Leiden, aan tweedejaars studenten Nederlands en taalwetenschap. Dat vak heet ‘methoden taalbeheersingsonderzoek‘. Het gaat daarin precies om dit soort dingen: als je aan taal en tekst onderzoek wil doen, hoe doe je dat dan goed, dus hoe meet je wat je wilt meten? Hartstikke interessant, en zeker ook relevant voor de praktijk, want er wordt over taal en tekst nogal wat geroepen wat op onnauwkeurig onderzoek is gebaseerd – of helemaal nergens op, ook dat komt voor. Ik mag daar graag doorheen prikken!