Grappige mededeling in de trein van zondagavond, bij het naderen van Rotterdam Centraal vanuit Zeeland. Nadat de conducteur via de omroep-installatie had verteld dat dat het geval was en waar we allemaal op konden overstappen zei hij:

Tevens bevindt u zich in de intercity richting Amsterdam Centraal, die nog zal stoppen te…

Mijn reisgenoot en ik keken elkaar geamuseerd aan, met dezelfde gedachte: in welke andere trein bevinden we ons dan ook nog?

Ik denk dat tevens betrekking heeft op de taalhandeling. Ik leg het uit. Je kunt de woorden van de conducteur parafraseren door ‘ik deel u mee dat…’ voor de zinnen te denken. Dat maakt de handeling expliciet die de conducteur verricht met zijn uiting: een mededeling doen. Nadat hij een aantal mededelingen had gedaan, kwam de laatste: ’tevens deel ik u mee dat…’ Die tevens is per ongeluk op de verkeerde plek terechtgekomen.

Bovendien vind ik hem herkenbaar. Het schrijftalige tevens komt niet zo makkelijk uit mijn pen, maar ook wel. In alle belangrijke teksten zoek ik aan het eind op ook om te beoordelen of dat wel ergens op slaat. Bij een flink aantal is dat niet het geval en is het net zo’n loze ook als de tevens uit de zin van de conducteur. Ik denk dat die ook zich vooral afspeelt in mijn gedachten: ‘wat ik ook nog wil zeggen, is…’. Dat is dan mijn ook, een schrijvers-ook. Weg ermee!

Proef op de som: als ik de actuele pagina van mijn eigen weblog open, tel ik daar 41 ook‘s. Ik heb ze niet allemaal bekeken, maar ik zag er wel degelijk één die weg had gemoeten:

Vandaar ook dat de onderzoeken beperkt zijn van opzet en allemaal verschillend.
(post van 11 november).

Ik kan me zelfs nog vagelijk herinneren dat ik daarbij heb gedacht: dat wil ik ook nog even kwijt. En die ook staat er dus…

Vandaag een overpeinzing over de complexiteit van schrijven, die de afgelopen dagen uitkristalliseerde uit wat leeservaringen en gesprekken over taal en schrijven.

In de wetenschap is het inmiddels tamelijk geaccepteerd dat het bij taal en communicatie niet zozeer gaat om de betekenis of informatie die we ‘overdragen’ aan elkaar, maar om de strekking van een uiting. Een schrijver of spreker doet een uiting, met daarin ‘ingebakken’ de bedoeling dat de luisteraar of lezer de strekking eruit afleidt.

Informeren
Het duidelijkste voorbeeld hiervan zijn de zogenaamde indirecte uitingen, zoals ‘het tocht hier’. De gesprekspartner leidt de strekking af: hij doet de deur dicht – communicatie geslaagd. En dat terwijl de uiting informatief geformuleerd was en het woord deur er niet eens in voorkwam! De hint was duidelijk genoeg. In andere communicatievormen ligt het allemaal wat subtieler, maar komt het in principe op hetzelfde neer: de uiting, de geschreven of gesproken woorden, geeft eigenlijk alleen maar een hint. De bedoeling is dat de ander die hint interpreteert en daarmee de bedoeling van de schrijver afleidt. Ook als het oppervlakkig gezien alleen maar gaat om informeren.

Een schijnbaar puur informatieve zin als ‘de aarde draait om de zon’ is nog steeds bedoeld om geïnterpreteerd te worden. De schrijver hint dat het hem de moeite waard lijkt dat de lezer dit weetje aan zijn kennis toevoegt. Hij geeft daarmee dus ook het signaal af dat hij veronderstelt dat de lezer dit nog niet weet. De strekking van de uiting is daarmee dus óók: ‘beste lezer, ik denk dat jij dit brokje informatie nog niet hebt, dus geef ik het jou’. Daarom zou ‘de aarde draait om de zon’, zonder dat er andere interpretaties mogelijk zijn, vreemd zijn en wellicht wrevel opwekken: ‘huh, dat weet ik toch al lang, wat denkt de schrijver wel niet, dat ik achterlijk en ofzo?’ Daaruit kan ook een andere conclusie voortvloeien: ‘deze tekst is kennelijk niet voor mij bestemd’.

Een goede schrijver weet dit soort interpretaties en lezerconclusies te sturen in de gewenste richting. Bij schrijven heet dat wel dat je een representatie maakt van wat jouw tekst in het hoofd van de lezer teweegbrengt. En daar kan je dan dus mee spelen.

In gesprek met de lezer
Ik ben net een boek aan het lezen waarin de auteur ongeveer halverwege pagina’s lang boeken opsomt die ook over zijn thema gaan, met veel grote namen daarin. Gaandeweg zat ik te denken: ‘nou moe, die wil ook graag laten zien hoe veel hij gelezen heeft en dat hij zich in goed gezelschap bevindt’. Als dat zo is, is het verder aan mij om daar wat van te vinden. Als het niet zo is, als de schrijver een andere bedoeling had, had hij het anders op moeten schrijven, of corrigeren.

Tenzij ik niet tot de beoogde lezers behoor, want het zou natuurlijk kunnen zijn dat de schrijver zich richt tot lezers die al die werken van die grote schrijvers óók kent. Dan geeft zo’n opsomming het effect van vertrouwdheid en misschien ook wel van erkenning van elkaars belezenheid, met als strekking iets als: ‘beste lezer, jij en ik weten van elkaar dat we ons in goed gezelschap bevinden’. Jargon heeft ook zo’n soort functie: ‘wij zijn hier met vakgenoten onder elkaar’. Zodoende definieert de schrijver via zijn tekst ook de lezer.

Aan de tekst kun je dan dus zien met wie de schrijver in gesprek is – of denkt te zijn. In een ander boek dat ik deze week las, kreeg ik daar maar geen grip op, en bleef voor mij onduidelijk wie nou eigenlijk de beoogde lezer was. De gegeven informatie liep daarvoor te veel uiteen. Ik ben bang dat die schrijver eigenlijk helemaal geen lezer voor ogen heeft gehad en zich nooit een representatie heeft gemaakt, maar simpelweg is ‘leeggelopen’. De enige rode draad is dan: ‘dit is wat ik kwijt wilde’. Mijn conclusie: ‘ik ben als lezer niet bij deze schrijver in beeld’. 

Het hints-principe zit ook achter het zo vaak gehanteerde ‘show, don’t tell’ als norm voor goed verhalend schrijven. Als je de lezer vertelt dat iets heel gaaf was, moet hij dat maar van je aannemen – en dat communiceer je dan ook mee. Als je de lezer met een treffende beschrijving laat zien (voelen is het eigenlijk) hoe gaaf het was, zit de gaafheid ingebakken in de strekking en is dat voor de lezer dus geloofwaardiger (en aangenamer).

Moraal van dit verhaal
Niets wat je schrijft is neutraal of vrijblijvend. Het is ook nooit alleen maar informatie, want het is óók een hint. Elke keuze die je als schrijver maakt, heeft dus consequenties. De keuze voor een bepaald moeilijk woord kan de ene lezer het gevoel geven dat jij als schrijver weet waar je het over hebt en uit hetzelfde hout gesneden bent als hij, maar de ander dat jij een hautaine moeilijkdoener bent. Extra uitleg toevoegen geeft de ene lezer de kans om iets te leren en jaagt een andere lezer weg.

Gelukkig zijn deze mechanismen vrij subtiel en zijn lezers best bereid het een en ander van een schrijver te pikken. Je hebt bovendien kans om iets te corrigeren en je kunt ook strekkingen expliciet maken. Als een adviseur schrijft ‘De installatie voldoet niet aan de norm’, wat is dan de strekking? Is het de bedoeling dat de lezer concludeert dat hij de installatie moet vervangen? Maak dat dan maar expliciet, en formuleer anders expliciet dat de lezer de oplossing zelf mag bedenken. Anders is het risico dat de hint ook wordt begrepen als ‘oh, en nu mag ik het zeker verder zelf uitzoeken’. Dat moet je als adviseur volgens mij niet willen…