Op één van mijn andere weblogs schreef ik dit weekend een stukje over twee wielerboeken die voor mij verschillen in de mate waarin ik het besluit van de fietsende hoofdpersoon om op te geven kan meevoelen. Dan gaat het dus om de mate waarin ik me kan inleven in de hoofdpersoon. Hier wil ik er nog één gedachte aan toevoegen.

Het woord ‘inleven’ komt bij schrijven ook vaak andersom voor; ik zeg het bij trainingen wel tientallen malen: je moet je als schrijver kunnen inleven in de lezer. Als er één vaardigheid cruciaal is, dan is het wel dat. Het zit daarom zelfs achter de titel van mijn boek Adviseren met Perspectief: dat perspectief, dat is dat van de ander. In het boek werk ik een methode uit die, als je het goed doet, dat lezersperspectief in de tekst tot uitdrukking brengt. Het is een methode die je inleven als het ware afdwingt.

De twee verschillende vormen van inleven hebben alles met elkaar te maken. Om ervoor te zorgen dat ik me kan inleven in de hoofdpersoon, moet de schrijver zich kunnen inleven in mij als lezer: wat is wel invoelbaar, wat niet? Je moet je dan dus als schrijver kunnen voorstellen wat een lezer straks denkt, weet, voelt, ziet als hij/zij aan het lezen is, in vaktermen de ‘mentale representatie’ van de tekst. Dat wordt wel gezien als de hoogste kunst der schrijfvaardigheid, die alleen is weggelegd voor ervaren en goede schrijvers.

De methode in Adviseren met Perspectief is eigenlijk een soort trucje om toch lezergerichte adviesrapporten te kunnen schrijven als het je (nog) niet lukt om de mentale representatie van de lezer in te schatten. Omdat dat dus zo moeilijk is. Moeilijk, maar wel belangrijk. Inleven is tweerichtingsverkeer!

Zo af en toe post ik op dit blog iets over schriftelijke communicatie waarvan ik de ontvanger ben. Dan ben ik dus ineens niet schrijver of adviseur, maar een doodgewone lezer. En dan denk ik dus wel eens: nou, zo moet het níet. En dat is weer leerzaam voor als ik weer schrijver of adviseur ben. Tenminste, als ik bedenk hoe dan wél natuurlijk…

Laatst was het weer eens raak. Ik ben bezig met het verkopen van een huis uit een nalatenschap (ik ga dus niet zelf verhuizen). Op 1 juni is de overdracht. Begin deze maand kreeg ik een mailtje van de makelaar met als onderwerp het adres van het huis, laten we zeggen: Dingesstraat 32. Daar gaat het al fout, want dat is een voor mij nietszeggend onderwerp. Het klinkt een beetje alsof ik naast Dingesstraat 32 ook nog Dangeslaan 84 en Zus-en-zo-hof 37 in de verkoop heb. Maar dat is niet zo. Ja, voor de makelaar. Dat verraadt de overweging bij de keuze van het onderwerp: dat is gericht op de zender, niet op mij als ontvanger. Voor mij was ‘de overdracht nadert’ of iets dergelijks beter geweest.

In de tekst van het mailtje staat alleen ‘zie bijlage’. Wel met vriendelijke aanhef en groet, maar toch: jammer dat ik nu een extra handeling moet verrichten. Hoezo niet meteen in het bericht zeggen wat je te zeggen hebt?

In de bijlage staat iets over een inspectie, wat enigszins verrassend was, want van een inspectie vlak voor de verkoop had ik nog nooit eerder gehoord, maar goed. Dan gaat de tekst verder met:

U dient uw verhuizing zo snel mogelijk bij <Energiebedrijf> te melden. De meterstanden nemen wij samen met de koper tijdens de inspectie op. Als de koper geen inspectie wil dient u zelf de meterstanden op te nemen en aan <Energiebedrijf> door te geven.

Uhm, tsja, nou weet ik niet wat ik moet doen: de meterstanden doorgeven of niet? Dat is al verwarrend, en het is ergerlijk omdat ik had begrepen dat de makelaar dat sowieso zou doen. Nu klinkt het als: als we vanwege de koper toch niet naar het huis hoeven te komen, zoekt u die meterstanden zelf maar uit! En die eerste zin, die is ook mis: verhuizing? Het gaat niet om een verhuizing, maar om het ‘opdoeken’ van een  huis en een aansluiting. Waarom krijg ik zo’n standaardbrief?

Eén alinea, meerdere vragen, dus moet er een mailtje terug, én irritatie. Knap om dat allemaal op te roepen in zo’n kort stukje tekst!

Ik stuurde het mailtje door aan de andere belanghebbende, mijn broer. Hij zei even later: “Vervelend om zo’n standaardbrief te krijgen, zoals dat over het omzetten van de opstalverzekering, erg onpersoonlijk”. Opstalverzekering??? Wat bleek: ik had alleen pagina 1 gezien van de bijlage; er was ook nog een pagina 2! De eerste pagina eindigde op een logische inhoudelijke plek met daarover een heleboel wit, dus ik had klakkeloos aangenomen dat dat alles was. Ik moest scrollen voor de tweede pagina, en dat had ik over het hoofd gezien. Op die tweede pagina stond inderdaad:

Vergeet uw nieuwe woning niet te verzekeren tegen brand- en stormschade: de opstalverzekering. Het gebeurt in de drukte rond de overdracht nog wel eens dat dit wordt vergeten.

Uh, ja. Maar we gaan niet verhuizen. Dus ja, dat is inderdaad onpersoonlijk. En we zijn toch echt niet de enigen die een huis verkopen uit een nalatenschap, zoiets komt vaker voor. Hoe veel moeite is het dan om de tekst daarop aan te passen?

Wat leren we hier nu van? Twee adviezen:

• Gebruik standaardbrieven (hartstikke nuttig/efficiënt) alleen in echte standaardsituaties en ga dat altijd even na. Zo niet: aanpassen. En als je de aangepaste brief vaak nodig hebt, kun je er een aparte standaardbrief van maken.
• Leef je in in de positie van de ontvanger. Zowel voor wat betreft de inhoud (maak glashelder wat de lezer moet doen/weten) als voor wat betreft de vorm (tekst in mail is handiger dan nog een keer apart moeten klikken om een attachment te openen; attachments zijn nuttig, maar niet als er in het bericht alleen ‘zie bijlage’ staat) en de kleine dingetjes (naam onderwerp). Lastig, lastig, maar cruciaal voor goede, dienstverlenende, klantgerichte communicatie!

In het verlengde van het laatste punt: het blijft confronterend om te zien hoe gemakzuchtig lezers zijn. Ik had natuurlijk kunnen zien aan de balk aan de zijkant van mijn schermvenster dat ik naar de tweede pagina had moeten scrollen – maar ik heb dat gewoon gemist. Dat lag in dit geval misschien aan mij, maar ik ben in dit opzicht geen heel afwijkende lezer. Als zoiets fout gaat, is er dus iets fout in de communicatie. Oftewel: ook rekening houden met gemakzucht hoort bij lezergericht schrijven.

Wanneer had ik die tweede pagina wel gezien? Als de tekst in het mailtje had gestaan waarschijnlijk, of als er duidelijke aankondigers als ‘Hieronder de vier belangrijkste punten op een rijtje’  in hadden gestaan. Dan had ik geweten dat ik er met twee punten nog niet was. Een iets betere lay-out had ook al gewerkt: de grote witruimte onderaan de pagina zette me op het verkeerde been.

Verder zijn we wel tevreden over de makelaar, hoor! En het is ondertussen allemaal opgelost: zij doen sowieso de meterstanden.

Aan de dingen die ik vorige week schreef over wat ik heb geleerd tijdens de cursus ‘Luisteren naar je pen’, wil ik nog één ding toevoegen. Ik had het niet in het lijstje gezet, maar in het weekend kwam het bovendrijven – grappig hoe dat werkt soms, met het geheugen.

Het gaat om je aandacht bij het schrijven dáár leggen waar je hem wilt hebben. Dat geldt in het algemeen, maar in het bjizonder tijdens een schrijfsprint, doorschrijven, freewriting. De bedoeling is dan dat je blijft schrijen. Als je niks meer weet, zo heb ik geleerd, kun je daarover schrijven: je schrijft ‘ik weet niet meer wat ik moet schrijven’.

Christine de Vries raadde echter aan om dat niet te doen, omdat dan de aandacht verschuift naar het niet-weten, naar de afleiding. Volgens haar kun je beter het laatste woord herhalen. ‘Herhalen. Herhalen’, schrijf je dan dus…. totdat je weer verder kunt. Je blijft dan met je aandacht bij hetgeen je aan het schrijven was.

Het lijkt mij een goed advies, maar het brengt me wel op een punt dat ik in de aanpak van vorige week onduidelijk vond, een impliciete norm wellicht. Waarom, wartoe, waarvoor schreven we eigenlijk? In de Artist’s Way is dat duidelijk: schrijven is een instrument om je creativiteit te ontwikkelen. Creativiteit wordt gehinderd door een al te alerte interne criticus en dus is het belangrijkste doel van het schrijven het ’temmen’ van die criticus. Daarom geldt er bij het schrijven in de Artist’s Way geen enkele norm of beperking, anders dan: schrijven. Totdat de drie pagina’s vol zijn. Elke ochtend. Ook al staat er drie pagina’s lang ‘ik weet niet waarover ik moet schrijven’, of ook al gaat het nergens over.

Kennelijk gelden er bij het creatief dagboekschrijven wel normen: inhoud is beter dan afleiding. Er ‘moet’ dus inhoud gegenereerd worden, en het liefst inhoud waaraan je iets hebt voor je persoonlijke groei. Daartoe dienen ook de vormen, zoals het lefje en het woordgedicht, waar ik vorige week over schreef. Die helpen je om tot een diepere essentie door te dringen.

Wat bij de Artist’s Way een ‘bijproduct’ is (af en toe zit er tussen al dat schrijven een inzicht), is bij creatief dagboekschrijven het hoofddoel. Met een risico, volgens mij. Want stel dat het nou niet lukt, dat je schrijft en schrijft en schrijft en schrijft – en dat dat nieuwe, diepe inzicht maar niet komt? Wat als je het steeds maar niet weet? Dan dreigt frustratie. Dan zegt die interne criticus al gauw: niks aan, stelt niks voor, je komt niks verder, je kunt er maar beter mee stoppen, waarom doe je dit eigenlijk – enzovoort.

Door al jaren morning pages te schrijven heb ik geleerd dat er ochtenden zijn, soms meerdere achter elkaar, dat ik schrijf simpelweg alleen maar daarom. Schrijven. Punt. tijdens de cursus vorige week bekroop me toch weer de ‘oude’ verwachting dat ik tijdens een oefening heftige nieuwe dingen zou moeten leren, dat er diepgang in moest zitten, zeker als de oefening wat langer duurde. Dat leidde bij mij dan tot teleurstelling. In één geval waren bijvoorbeeld juist mijn eerste zinnen het meest raak, en was de rest schrijven om het schrijven. Ik had dan de neiging om mijn aandacht te verleggen naar mooi schrijven, dus van inhoud naar vorm. Maar ook dat was niet de bedoeling (geloof ik).

De frustratie, van dat het niet altijd mooi en goed en leerzaam en interessant en nieuw kan zijn, die ik met de Artist’s Way had leren te beteugelen, kwam vorige week dus weer terug. Dat ligt enerzijds aan mij: ik ben er gevoelig voor. Anderzijds ligt het dus ook aan de aanpak (methode, misschien ook groepssamenstelling).

Dus: mijn aandacht dáár leggen waar ik hem wil hebben, da’s een goeie, die neem ik mee. Maar waar hij ‘goed’ ligt, is niet altijd even helder. Schrijven kan juist een goede oefening zijn in de dingen nemen zoals ze komen. Ook afleiding en frustratie.