Laatst kreeg ik de vraag hoe je een rapport met de helft kunt inkorten. Mijn gebruikelijke riedel van ‘het gaat niet om tekstlengte, het gaat om leesgemak, en als je zo structureert dat de lezer zelf zijn weg erdoorheen kan bepalen, mag de tekst best langer zijn’ had in dit geval niet zo veel zin: ik geloof daar zelf tegenwoordig toch iets minder in, omdat lezers toch gewoon graag korte teksten hebben en daar relatief meer van lezen. En de lezer heeft altijd gelijk, dat is mijn fundamentele uitgangspunt. Bovendien was het in dit geval de lezer zelf die een half zo korte tekst had geëist.

Met de stilistische kaasschaaf haal ik er meestal nog wel zo’n 10 à 20 procent af, maar geen 50. Dat kan niet zonder verlies aan inhoud. Er zijn drie mogelijkheden:

1. De representatieve samenvatting, zoals hele lichtingen (inclusief ikzelf) die voor hun VWO-eindexamen Nederlands hebben gemaakt. Je handhaaft dan de hele structuur, en kort elk onderdeel even sterk in. Je houdt dus dezelfde tekst, maar dan beknopter. Je zou dit ‘van alles een beetje’ kunnen noemen.
2. De hoofdlijnen-samenvatting. In piramidale termen laat je de lagere niveaus van de structuur weg. Je geeft dus alleen de hoofdlijn van de tekst, bijvoorbeeld alleen het niveau van de rode draad. Deze methode wordt ook wel voor managementsamenvattingen gebruikt. Dit is: ‘de hoofdlijn helemaal, de rest weglaten’.
3. Toespitsen. Een tekst kan altijd korter als je preciezer weet wat je wilt zeggen. Oftewel: een tekst wordt langer als je er dingen in opneemt die niet strikt noodzakelijk zijn om die ene, welgemikte hoofdboodschap te ondersteunen. In het geval van de vraagsteller was dit zeker aan de hand: de tekst bevatte lange passages met hoofdstuktitels als ‘achtergrond’ en ‘overzicht’. Ik vond zelfs dat alleen het eerste hoofdstuk (van vier) nodig was voor de hoofdboodschap. De rest was meer vertoon van kennis (‘kijk eens wat ik ook nog weet over dit onderwerp’). Dat snap ik wel vanuit het schrijversstandpunt, maar als de lezer vraagt om maar 50 procent, dan weet ik wel welke onderdelen weg kunnen. En ja, dat doet zo’n schrijver ‘auw’. In piramidale termen beperk je je hier tot één tak van de structuur, of je ontwerpt een nieuwe, gerichtere piramide. En ik noem het: ‘met scherp schieten in plaats van met hagel’.

Mijn voorkeur schemert vast al wel door: optie 3. Die andere twee zijn geschikt als teaser: eigenlijk wil je dan dat de lezer om het hele verhaal gaat vragen. En dat is ook echt wat pesterig, vind ik. Geef dan de lezer maar het hele verhaal, en structureer dat zo goed en expliciet dat hij zelf kan bepalen of hij alles globaal wil lezen (komt neer op optie 1) of de hoofdlijn grondig en de rest overslaan (optie 2) – of alles, of nog een eigen, eigenzinnige keuze.

Anders gezegd, in de hagel-metafoor: als je toch niet raak kan of wil schieten, schiet dan maar royaal met hagel, dan vist de lezer er wel z’n eigen kogels uit. Maar raak schieten is beter.