Ik heb in de kerstperiode een erg leuk boek gelezen: Het bromvliegeffect. Alledaagse fenomenen die stiekem je gedrag sturen, van Eva van der Broek en Tim den Heijer. Het is inhoudelijk interessant en relevant, maar vooral ook grappig en meeslepend geschreven. Het gaat over allerlei van die ‘fenomenen’, talige zowel als niet-talige. De titel van het boek verwijst bijvoorbeeld naar de vlieg die welbekend is maar die ik alleen van horen zeggen ken en die ervoor zorgt dat mannen beter mikken in het urinoir.

De talige gedragsstuurders hebben natuurlijk mijn bijzondere interesse. Daarbij kwam ik er in het boek een tegen die ik niet helemaal begrijp maar die mij wel helpt anderen te begrijpen. In een kader ‘Let op je woorden’ gaat het over de toekomende tijd. De auteurs constateren daarin dat het Nederlands geen aparte werkwoordsvorm nodig heeft om over de toekomst te praten. Je kunt immers zeggen  ‘Getver, morgen regent het weer’. In veel andere talen, waaronder het Engels, kan dat niet: een extra hulpwerkwoord is nodig, ‘it will rain again’. Daaraan verbinden de auteurs de conclusie dat Nederlanders meer sparen, rijker met pensioen gaan, minder roken, veiliger vrijen en minder dik zijn dan Britten:

Gemiddeld zijn mensen die de toekomst in hun taal op afstand houden, minder begaan met hun toekomstige zelf.

Fascinerend, maar ik ben nog niet helemaal overtuigd, want er zijn tussen Nederland en het Verenigd Koninkrijk wel meer verschillen dan de hulpwerkwoorden, dus ik betwijfel het oorzakelijke verband.

Vervolgens maken ze een stap naar een taaladvies:

Als je iets voor elkaar wilt krijgen, kun je het woord ‘zal’ dus beter vermijden.

Die stap is me te groot, maar zullen vermijden is wel een taaladvies dat veel voorkomt. Je zou krachtiger schrijven zonder dat hulpwerkwoord. Aha, denk ik dan, dit zit daarachter. Okee, maar ik redeneer als taalkundige nog even door.

Dat die stap me te groot is, is deels omdat ik de redenatie van een kenmerk van de moedertaal naar een voorschrift voor een losse taaluiting niet kan volgen, maar ook omdat ik niet geloof dat zullen de toekomst op afstand houdt omdat het een toekomende tijd is. Dat is het volgens de schoolgrammatica, maar zullen, en overigens ook het Engelse will, zijn daar aan de haren bijgesleept, want de Germaanse talen moesten en zouden een ‘futurum‘ hebben, net als het Latijn. Zullen kan inderdaad naar de toekomst verwijzen, maar dat hoeft niet (‘het zal wel zo zijn’), en bovendien kunnen meer werkwoorden dat, gaan op de eerste plaats (‘morgen gaat het alweer regenen’).

Zullen is daarbij een modaal hulpwerkwoorden. Het drukt een mate van (on)waarschijnlijkheid uit (zie de ANS), zoals bij een belofte (‘ik zal dat wel doen’). Die modale kant van de betekenis gaat verloren bij rücksichtslos alle zullens schrappen; ik heb wel eens meegemaakt dat de tekst daar echt verwarrend door werd. Ik kan me bovendien voorstellen dat formuleringseffect op het gedrag eerder door de modaliteit komen dan door de tijd. De twijfel die erin doorschemert past niet bij grote doortastendheid.

(Vandaar dat ik een voorbeeld dat in een voetnoot staat niet vind kloppen. Volgens de laatste noot van hoofdstuk 5 kun je als goed voornemen beter zeggen ‘Maandag zeg ik mijn NS-abonnement op’ dan ‘Ik zal mijn NS-abonnement opzeggen’. Maar volgens mij zegt niemand het zo, als je het serieus meent – je gebruikt dan ga. Nouja, als het belangrijkste dingetje om kritisch op te zijn in een voetnoot staat, dan is het dus een goed boek).

De concreetheid van maandag, dat vind ik dan wel weer een heel goed idee. Met dat soort ‘fenomenen’ kun je dus inderdaad gedrag sturen, en word ook ik de hele tijd gestuurd. Want Het Bromvliegeffect maakt bewust van al dat gestuur. We denken wel dat we vrije, autonome wezens zijn, maar we worden de hele tijd beïnvloed. Denk alleen maar aan reclame. En nee, daar is niemand immuun voor, ook niet de mensen die menen dat wel te zijn.