ik heb de laatste tijd opvallend vaak stukjes zin zitten verschuiven, dus ik dacht: ik moet er maar eens een blogpost aan wijden om de schrijvers met wie ik werk uit te leggen waarom ik dat doe. Het waren namelijk allemaal gevallen van een volgordeprobleem voor wat betreft de nieuwswaardigdheid (ook wel: het links-rechtsprincipe).

Het links-rechtsprincipe

Het eiereneten is dat een zin het beste kan beginnen (links) met iets wat al bekend is, en aan het eind (rechts) pas het nieuwe brengen. Ik ken het principe zelf uit het nog steeds onovertroffen boek Formuleren (1993) en daarin staan deze drie fraaie voorbeelden van hoe het op dit punt mis kan gaan (p. 11):

1. Osteoporose, verhoogde botafbraak, treedt op in de menopauze bij vrouwen.
2. … dat als flippen een sportonderdeel van de Olympische Spelen zou worden, dit kabinet een gouden medaille moeiteloos voor ons land zou binnenhalen.
3. [ voorafgaande tekst gaat over klachtafhandeling ] Zürich verzekeringen ziet het trainen van medewerkers daarom als een randvoorwaarde bij een succesvolle klachtenbehandeling.

Bij (1) denk je toch even: ja, dûh, niet bij mannen. (2) ervaar ik als een nachtkaars die uitgaat en (3) moet ik twee keer lezen om te snappen welk punt de zin maakt.

(3) maakt het meest duidelijk waar het probleem ‘m in zit: het gaat ervoor al over klachtenafhandeling, dus ‘bij een succesvolle klachtenbehandeling’ is niet het deel van de zin waar het meest nieuwswaardige in staat. Het nieuwe, dus dat stukje informatie dat deze zin hier toevoegt, zit ‘m in het trainen van medewerkers. Dat moet dan ook naar het eind, bijvoorbeeld zo:

• Voor Zürich verzekeringen is een randvoorwaarde voor succesvolle klachtenbehandeling daarom het trainen van medewerkers

(1) is de eerste zin van een tekst die helemaal over osteoporose gaat. Het is dan vooral gek om daar meteen vooraan over te beginnen. Daar kan beter iets bekends staan, bijvoorbeeld:

• Dit artikel gaat over osteoporose

En bij (2) moet het winnen van de gouden medaille naar achter schuiven, want dat is wat deze zin toevoegt:

• … dat als flippen een sportonderdeel van de Olympische Spelen zou worden, dit kabinet  moeiteloos voor ons land een gouden medaille zou binnenhalen.

Dan nog een langer voorbeeld, ook uit Formuleren:

UEFA-cup
AC Milan, de ploeg van Ruud Gullit en Marco van Basten, heeft gisteren in Spanje voor het toernooi om de UEFA-cup met 1-0 verloren van Gijon. Voor 30.000 toeschouwers was Gullit een van de uitblinkers. De ex-PSV’er kreeg net als Van Basten een paar kansjes, maar kon die niet benutten. Trainer Sacchi van AC Milan, die de vaste centrale afweer Maldini-Baresi aan de kant liet, verving Van Basten twintig minuten voor het einde voor Virdis, ook een goalgetter. Van Basten kon in de harde ontmoeting weinig uitrichten tegen zijn bewaker Alblanedo
Op de benen van Gullit pleegden de Spanjaarden enige malen flinke aanslagen.

Huh? Probleem in die laatste zin is dat de benen van Gullit als bekend verondersteld worden. Maar Gullits benen kwamen nog niet eerder ter sprake en ze volgen ook niet zomaar uit de eerste alinea. Daar gaat het over de hele Van Basten. Eventueel zou ‘harde ontmoeting’ kunnen leiden tot een omgekeerde zin:

• De Spanjaarden pleegden ook enige malen flinke aanslagen op de benen van Gullit.

Oorzaak: wat wel in schrijver z’n hoofd zit, staat niet op papier

Voor dit soort problemen zijn twee oorzaken:

• Het links-rechtsprincipe bestaat in de schrijftaal, in de spreektaal hebben we andere manieren om elkaar te laten weten wat bekend is en wat nieuwswaardig. We doen dat vooral door nadruk, accent, klemtoon. Als een schrijver zijn eigen tekst leest, hoort hij de klemtoon die hij bedoelt in zijn eigen hoofd. Alleen, de lezer hoort dat niet en moet het doen met wat hij op papier voorgeschoteld krijgt. Als je volgordeproblemen hebt, laat dan eens een ander je tekst hardop voorlezen. Dan hoor je meteen welke andere accenten die legt en tot welke interpretatieproblemen die leiden.
• Benodigde informatie zit wel in het hoofd van de schrijver, maar die is vergeten ‘m op papier te zetten. Vaak betreft die informatie een bepaald verband. Voor de schrijver van het voetbalstukje is de relatie tussen de eerste alinea en Gullits benen mogelijk heel logisch, alleen: wij zien het niet. Ook om gedachtesprongen op te sporen is veel feedback krijgen op je schrijfwerk onontbeerlijk!

* * *

Een voorbeeld met Van Basten en Gullit als voetballers van AC Milan, ja, zo oud is Formuleren al. Maar het links-rechtsprincipe is van alle tijden en nog altijd geldig. Bouw je zinnen op vanuit iets bekends naar iets nieuws – voor de lezer. Ja, ook als je met hoofdboodschap voorop wilt schrijven!