Het houdt mij al een tijdje bezig: de vraag hoe we de grote maatschappelijke veranderingen die nodig zijn voor elkaar gaan krijgen. Ik denk daarbij bijvoorbeeld aan minder energie gaan gebruiken, minder dierlijke producten eten, beter voor onszelf en elkaar gaan zorgen, om maar de naderende crisissen op het gebied van klimaat en gezondheidszorg te adresseren. Vandaar dat ik meteen geïnteresseerd was toen ik de titel zag van het artikel van Hans Hoeken in het  meest recente nummer (2/3 van 2023) van Tijdschrift voor Taalbeheersing: ‘Welke rol kan communicatie spelen bij het oplossen van grote maatschappelijke problemen?’

Hoeken doet zelf onderzoek naar gedragsbeïnvloedende communicatie, maar dit is meer een essay. Dat snap ik wel: hij heeft al eerder laten zien dat er eigenlijk met tekst helemaal niet zo veel kan op dat gebied (zie hier). Dus een verslag van onderzoek waaruit blijkt: zó moet het, dat kun je niet verwachten. Het is sowieso geen erg optimistisch verhaal en het is zeker geen recept. Ik heb er zelf wel wat tips uitgehaald. Die volgen hieronder, met als kanttekening dat het gaat om mijn interpretatie van het artikel – het wordt nergens zo praktisch en ik betwijfel of Hoeken zelf zou meegaan in de maakbaarheid die mijn tips suggereren, maar dat risico neem ik voor mijn rekening:

• Weet waar je moet zijn voor kennis. We hebben allemaal de neiging te overschatten wat we weten, en draaien ons daarom makkelijk vast in discussies met andersdenkenden. Ga dan liever die discussie niet zelf aan. Ik vond dit een interessant gedeelte in het artikel: het laat zien hoe veel van onze kennis in onze omgeving zit en in anderen, niet in ons eigen hoofd. Als je mensen vraagt of ze weten hoe een fiets eruit ziet, zeggen ze ‘ja’. Maar als ze dan een fiets moeten tekenen, bakken ze er niks van. Want als ze die kennis nodig hebben, lopen ze even naar de schuur.
• Versterk het vertrouwen in betrouwbare bronnen, zoals de wetenschap en de overheid. Met z’n tegenhanger: bestrijd ‘epistemische vervuiling’: ogenschijnlijk correcte informatie die incorrect is en het vertrouwen in correcte informatie ondermijnt (bijvoorbeeld onderzoek gefinancierd door belanghebbenden zoals de fossiele of farmaceutische industrie). ‘Correct’ wil dan zeggen: waar brede wetenschappelijke consensus over is, zoals dat klimaatverandering door menselijk handelen komt. Vertrouwen is cruciaal in communicatie, in het algemeen, en al helemaal als het gaat om van standpunt te willen en kunnen veranderen. Vanuit evolutionair oogpunt zijn we daar de hele tijd mee bezig: wie en wat kan ik vertrouwen? Alleen als iemand eerlijk is, levert communicatie namelijk voor beide partijen winst op – zelfs bij tegengesteld belang. (Ik lees daar ook nog in: ‘wees eerlijk’. Dat staat niet zo in het artikel, misschien omdat het vanzelf zou moeten spreken – maar dat doet het niet.)
• Wees je bewust van twee grote valkuilen in ons denken:
  • Allemaal zijn we geneigd om aan ‘myside bias‘ te doen: als we standpunten, argumenten en hypotheses evalueren, zijn we geneigd dat zo te doen dat het aansluit bij onze eigen overtuigingen. Ja, ook, of misschien zelfs juist, hoog-opgeleide, kritische denkers. Of omgekeerd: op het moment dat een standpunt bij iemand negatieve gevoelens oproept (‘ik mag niet meer op vliegreis/barbecuën’) staat diens hele kritische vermogen op scherp, of de argumenten worden al verworpen nog voor ze goed en wel doordringen. Daar is lastig omheen te redeneren.
  • We zijn ook nog eens geneigd dat evalueren zo te doen dat ons sociale verband in stand blijft. Het hebben van een standpunt is immers niet alleen een persoonlijke kwestie: het maakt je ook deel van een groep van gelijkgestemden. In iets geloven wat incorrect is, is irrationeel vanuit een puur epistemisch standpunt, maar onze ratio is daarnaast ook instrumenteel geöriënteerd: de sociale winst van een incorrect standpunt kan groter zijn dan het hebben van een accuraat wereldbeeld. Hoeken citeert daar een ‘wappie’ (mijn woord) die het letterlijk zo zei: hij had nooit eerder zo veel liefde ervaren als tussen de andere demonstranten tegen de corona-maatregelen.
• Práát. Schriftelijke massacommunicatie is niet goed in het bewerkstelligen van verandering, gesprekken met vertrouwde mensen zijn dat wel. Om mensen ervan te overtuigen dat belangen wel degelijk parallel lopen en om vertrouwen te kweken, is praten hét middel.
• Als je dan toch schrijft: maak het zo simpel mogelijk. Verwerkingsgemak speelt een rol bij het accepteren van argumenten. Dus als iets makkelijk leest, zijn we eerder geneigd de inhoud aan te namen. Daar is dan dus wel echt een rol voor schrijvende mensen. Waarbij een complicatie is dat de grote maatschappelijke uitdagingen hartstikke complex zijn. Al te zeer simplificeren doet ze geen recht.
•  Wees optimistisch over de lange termijn. In de geschiedenis zijn voorbeelden van hoe in de publieke discussie de rede overwint, zoals bij de afschaffing van slavernij en de introductie van de roetveegpieten. Ik sluit graag optimistisch af, maar ik moet er toch wel even bij zetten dat Hoeken zelf dit optimisme relativeert door te wijzen op de grote epistemische vervuiling van de tweede bullet hierboven – die ziet hij als groot gevaar.

Ik vond het een licht deprimerend maar toch zeer nuttig, interessant, leerzaam artikel. Met een paar stevige, confronterende eye-openers: ja, ook ik heb last van de myside bias. Ja, ook ik overschat mijn kennis (herkenbaar, hoor: dat je je vastpraat in een discussie). Ook ik worstel met mijn vertrouwen in de overheid – ik heb daarover geschreven op dit blog.

En laat ik vooral zelf ook niet doen alsof het allemaal wel makkelijk of maakbaar is. Want dan zou ik me schuldig maken aan epistemische vervuiling.