Nog maar eens een keertje over de lijdende vorm, ik kan het niet laten. In mijn proefschrift daarover beweer ik dat het passief een perspectief-effect heeft – het boek heet niet voor niks Passive and Perspective. Ik kan dat uitleggen aan de hand van een simpel voorbeeld. Als je zegt ‘de man zette de computer aan’, identificeer je je in dat zinnetje met de man, als menselijke ‘aanzetter’ (handelende persoon). Je doet dat als spreker en je vraagt de hoorder zich in diezelfde positie in te leven. Als je zegt ‘de computer werd aangezet’ is er nog steeds een aanzetter, en de gedachte aan die handelende persoon wordt nog wel opgeroepen, maar zonder dat die identificatie-mogelijkheid er is. Volgens mij is dat de essentie van het passief.

Ik heb net Verdwijningen gelezen, een boek dat uit het Zweeds vertaald is, en waar ik af en toe struikelde over zinnen waarvan ik denk dat het vertaalproblemen zijn. Er staat bijvoorbeeld ergens dat iemand ‘gehurkt rende’, nou, daar kan ik me niets bij voorstellen. En ik struikelde ook over een passief, volgens mij omdat die qua perspectief niet kan. Het is, zoals wel meer goede Zweedse boeken, een thriller, en de zin staat in een passage over één van de moorden. We kijken mee met de moordenaar naar het slachtoffer en dan staat er:

Hij bestudeerde het gezicht voor hem. Aanvankelijk meer verbazing dan schrik. Of pijn. Toen veranderde de gezichtsuitdrukking plotseling, de ogen werden opengesperd, tot het leek alsof ze uit hun kassen werden gedrukt. De man snakte, hapte piepend naar lucht, terwijl zijn armen in een soort fladderende beweging recht opzij werden gestoken.

De eerste lijdende vormen, werden opengesperd en werden gedrukt, snap ik: vanuit het perspectief van de moordenaar is het kennelijk net alsof zijn slachtoffer dat niet zelf doet, het is een soort depersonificatie van het slachtoffer. Die functie van de lijdende vorm ken ik, ik besteed er in mijn proefschrift ook aandacht aan (en vergelijk wat ik onlangs schreef over Vals Licht). In de zin erna echter wordt het slachtoffer echter weer persoon: de man snakte en hapte.

Dat kan nog, maar dan die laatste, werden gestoken. Dat is me een perspectiefwisseling te veel, en één moment denk ik: …door iemand anders?? Maar nee, dit moet weer het slachtoffer zelf zijn die handelt.

Ik weet niet of het komt doordat het inderdaad een wisseling te veel is, of dat die twee verschillende perspectieven (‘identificatiefiguren’) in één zin elkaar bijten. Ik weet wel dat het Zweeds een andere lijdende vorm heeft dan het Nederlands. Kan het in het Zweeds makkelijker?

Het is trouwens een heel spannend boek!