Ik had het er vorige week ook al over, maar mag ik dan vandaag nog een post toevoegen over die rare spelling?

Gisteravond zag ik in het hoofdredactioneel commentaar van de NRC het woord typevaardigheid staan, in een stukje over computers versus ‘handwerk’ op school. Ik zie dat soort samenstellingen met type vaker, en voor mij is dat een spelfout – want waarom zou die e daar moeten staan? Het is toch ook schrijfvaardigheid en niet schrijvevaardigheid ofzoiets? Het komt op mij over als een woordbeeldkluts met het het woord type, maar dat heeft een andere betekenis dan het werkwoord typen. Dat is volgens mij een doodgewoon werkwoord, ook al heeft het die zeldzame y.

Maar wat blijkt? Ik heb het opgezocht en het groene boekje geeft wel typevaardigheid plus nog een heel aantal andere samenstellingen met type- in de betekenis van ‘schrijven op een toetsenbord’, en niet typvaardigheid en aanverwanten. Typevaardigheid is dus de officiële spelling.

Waarom? Ik heb geen idee. Ik kan daar googlend ook niks over vinden, alleen dat Onze Taal het met me eens is.

Laatst kreeg ik, voor het eerst in jaren, weer eens de vraag om de nieuwe spelling uit te leggen. De vragensteller zei er zelf al bij dat die spelling helemaal niet meer zo nieuw was, en dat klopt natuurlijk: het gaat om de wijziging uit 1996, waar in 2006 nog wat details in werden gewijzigd. Het meest in het oog lopend was de tussen-n (panne(n)koek). Er is in beide jaren veel over getakketakt (voorbeeld), maar eigenlijk viel het allemaal nogal mee.

Dat dacht ik toen al, en toen ik in mijn uitleg erover halverwege was, dacht ik helemaal: waar gaat dit eigenlijk over? Ik gaf toen een voorbeeld van hoe moeilijk sommige regels zijn, dat je er eigenlijk een halve studie taalkunde voor nodig hebt om bijvoorbeeld het onderscheid te maken tussen een samenstelling en een afleiding. Want die tussen-n-regel geldt dus niet voor afleidingen, en daarom is het ideeënbus (samenstelling) maar ideeëloos en dus niet ideeënloos, want dat is een afleiding. Bent u er nog?

Ja, dat is geen fijne spellingsregel – maar ook niet eentje waar je in de praktijk nou zo’n last van hebt. Want ik realiseerde me dat ik dat woord ideeëloos buiten die spellingsdiscussie nooit ben tegengekomen. Er zijn sinds 2006 dus acht jaar verstreken zonder dat ik ooit ideeëloos heb gelezen of geschreven. Als ik het google, vind ik ook eerst alleen maar links naar spellingspagina’s, totdat ik het (met enige Rotterdamse hilariteit als gevolg) zie als bijvoeglijk naamwoord bij Ajax (bron; opvallend trouwens: ook de tweede en derde inhoudelijke link, dus niet over spellings, gaan over voetbal).

Nouja, als je 8 jaar intensief met tekst bezig kunt zijn zonder zo’n woord ooit te hoeven spellen… en die voetbaljournalisten, die weten hoe het moet. Want dat is het hele eiereneten van spelling: op een paar goed leerbare dingetjes na, zoals de d’s en de t’s, weet je hoe je de woorden schrijft die je vaak tegenkomt, omdat je ze vaak tegenkomt. En anders zoek je ze op (hier). Spellen is daarom makkelijker dan je denkt. Door al dat gehakketak leek dat wel eens anders. Ik ben blij dat op spellingsgebied de rust is weergekeerd.

Zowel deze als vorige week werk ik aan het redigeren van grote stukken tekst, een boek en een rapport. Het is vast niet toevallig dat beide teksten eraan lijden dat er onvoldoende verband zit tussen de onderdelen: de structuur is te impliciet. Je krijgt dat als deskundigen vooral bezig zijn met feiten op een rijtje zetten, dus met stukjes inhoud achter elkaar zetten. Dat is allemaal heel mooi en aardig, maar wat het verband is tussen die stukjes inhoud, daarnaar is het raden. Brokjes bij elkaar horende informatie maakt nog geen leesbare tekst.

Ik schreef vorige week in mijn feedback aan één van de twee schrijvers dan ook dat verband expliciteren simpelweg iets is wat je moet dóen. Ik bedoel: verband is er niet vanzelf, je moet het aanbrengen.

Een verband tussen onderdelen van de tekst leg je aan door expliciet te verwoorden:

1. De relatie tussen het desbetreffende onderdeel en het grotere geheel en/of de voorafgaande delen. Hiërarchisch gezien, zoals in een piramide, is dat dus het verband omhoog en naar links. Bijvoorbeeld: een hoofdstuk ten opzichte van het grotere geheel en/of ten opzichte van de vorige hoofdstukken
2. De relatie tussen het desbetreffende onderdeel en de constituerende onderdelen, hiërarchisch gezien dus omlaag, oftewel een hoofdstuk (standpunt) en zijn paragrafen (argumenten).
3. De rode draad die die constituerende onderdelen verbindt (dus tussen de paragrafen onderling, hiërarchisch gezien horizontaal). Bijvoorbeeld: er volgen nu allemaal knelpunten.
4. Wat de constituerende delen samen betekenen (de ‘so what’ van het hoofdstuk).

Dat lijkt veel, maar het kan in één moeite door. Dat wordt dan bijvoorbeeld zoiets (fictief voorbeeld):

Zoals we in het vorige hoofdstuk hebben gezien, was de wet in opzet goed (1). Er blijken echter bij de uitvoering knelpunten te zijn waardoor het effect gering blijkt (4). In de volgende vier paragrafen komen deze knelpunten aan de orde (2, 3)

Het lijkt veel, en soms ook saai, maar als je dit soort relaties níet expliciet maakt, is een tekst voor een lezer een legpuzzel. Het vraagt bijvoorbeeld vaak veel inhoudelijke kennis om te zien wat voor brokje informatie iets is: een reden, argument, knelpunt, probleem, oorzaak, gevolg? Lezers puzzelen niet altijd graag, en bovendien loop je altijd het risico dat ze een verkeerd verband aannemen, dus dat ze de puzzel verkeerd oplossen. Geef het ze dus maar expliciet. Die verbanden zitten vast wel in je hoofd. Bovendien is het expliciteren een check op je structuur: als je het verband niet kunt verwoorden, klopt het waarschijnlijk niet, of is het te ingewikkeld.

Dé plek voor het aanbrengen van verbanden is de inleiding, op elk niveau in de tekst:

• Aan het begin van de tekst, in een hoofdstuk ‘inleiding’.
• Aan het begin van elk hiërarchisch deel, dus in een stukje tussen de hoofdstuktitel en de eerste paragraaf, tussen het paragrafkopje en de eerste subparagraaf, enzovoort.
• In inleidende zinnen tot opsommingen.

En let op: alleen aankondigen welke onderdelen er volgen, is nog geen verband. Als ik mijn voorbeeldje zou veranderen in een zinnetje als ‘in de volgende paragrafen komen deze onderwerpen aan de orde’, gevolgd door een opsomming, dan weet ik nog niet dat die onderwerpen knelpunten zijn, noch wat hun relatie is met het grotere geheel. Dat soort opsommingen van wat er aan de orde komt zijn zijn lege aankondigingen. Niet voor niets hebben veel lezer daar een hekel aan: dat voegt niets toe.

Ik zag deze week een paar keer achter elkaar een zelfde soort argumentatie die erop neerkomt dat er wordt gezegd: X is de oplossing, want Y is het probleem. Dat is dan zoiets als: slik een aspirientje, want je hebt hoofdpijn. Bij zoiets alledaags is dat zelfs al discutabel (alsof er geen andere manieren zijn om met hoofdpijn om te gaan), maar bij wat complexere zaken is de relatie tussen de oplossing en het probleem vaak een heel stuk onduidelijker.

Hoe argumenteer je in zo’n geval wel goed? Nou, als uitgangspunt neem je de argumentatie: Doe X, want dat gaat probleem Y oplossen. Dan moet je natuurlijk vervolgens laten zien dat dat laatste inderdaad het geval is. Dat kan op verschillende manieren. Ik geef twee voorbeelden, de meest frequente, en allebei niet honderd procent waterdicht, maar wel prima bruikbaar:

• De argumentatie op basis van analogie: Y werkte in soortgelijke gevallen namelijk ook, bijvoorbeeld bij andere maar voldoende gelijksoortige organisaties met een zelfde probleem. Vaak tref je dan de term best practice aan: iets doen omdat het best practice is, is argumenteren op basis van analogie. (een aspirientje werkt ook bij andere mensen goed/het beste tegen hoofdpijn)
• De argumentatie op basis van afgewogen criteria: de oplossing moet aan drie criteria voldoen; we hebben van vijf opties onderzocht in welke mate ze aan die criteria voldoen, en toen rolde X als beste uit de bus. (criteria zijn bijvoorbeeld een snelle verlichting van de pijn, de oplossing al in huis hebben, en gewoon door kunnen blijven werken)