In een geval van extreme beroepsdeformatie viel mijn oog zaterdag op een gek zinnetje, in piepkleine lettertjes, achterop het etiket van het kleine flesje zonnebrandcreme dat manlief en ik kregen bij de start van de Ride for the Roses. Een gebaar dat ik zeer waardeer! Het ging om Kruidvat Solait SPF 30, 50ml.

Ik trok het etiket op de achterkant los, op aangeven van een pijltje aan de voorkant, en trof daar in het Nederlands ‘Gebruiksaanwijzing’ en ‘Waarschuwing’ aan. Onder de eerste kop gaat het om royaal en regelmatig aanbrengen; onder de tweede staan allemaal dingen over het risico van blootstelling aan de zon, bijvoorbeeld:

Verbranding door de zon beschadigt de huid permanent en dient vermeden te worden! Overmatige blootstelling aan de zon kan een ernstig gezondheidsrisico veroorzaken.

Daarmee heb ik het wel zo’n beetje afgedekt, op één zin na:

Vermijd contact met ogen en (bad)kleding om vlekken te voorkomen.

Die volgt meteen op het citaat hiervoor, zonder markering (geen harde return of witregel) en dus onder het kopje ‘Waarschuwing’. Ik vond dat een vreemde eend in de bijt, na vijf lange zinnen over de risico’s van de zon. Ik heb zoiets wel de ‘and now for something completely different‘-relatie genoemd: een zin met een onzichtbaar en onduidelijk verband met het voorafgaande. Ik bedoel: ik snap de zin, nouja, soort-van (vlekken in je ogen?), het zijn sowieso onbeholpen formuleringen, maar dat is het probleem niet. Ik snapte niet wat die zin er daar toe deed. 

Pas later dacht ik: het is ook een waarschuwing. Niet voor de risico’s van de zon, maar voor vlekken (en iets met je ogen wat impliciet blijft). Als je het zo opvat, staat het daar in elk geval goed gesorteerd. Want dat is iets wat je doet als je structureert: sorteren en categoriseren. ‘Vermijd contact’ kun je opvatten als element van de categorie ‘Waarschuwingen’. 

Ik zou echter geneigd zijn de zin op te vatten als lid van de categorie ‘Gebruiksaanwijzing’. Mij zegt het namelijk iets over hoe de zonnebrandcreme te gebruiken, en in die zin is het van een andere orde dan de andere waarschuwingen.

Maar: het is ook weer anders dan de rest van de gebruiksaanwijzing, die als strekking heeft: smeer dit vaak en veel. Daar is ‘wees voorzichtig met ogen en kleren’ mee in tegenspraak. Hmm.

Je hebt hier dus een zinnetje dat zich niet makkelijk schikt in de bedachte, functionele tweedeling. Dan heb ik nog een pragmatische redenen om het bij ‘Gebruiksaanwijzing’ te zetten: dat stukje tekst is korter. De lange riedel over de gevaren van de zon, ik kan me niet voorstellen dat iemand die serieus leest. De kans dat de ogen vallen op het korte Vermijd-zinnetje daar onderaan, acht ik kleiner dan onder de kortere ‘Gebruiksaanwijzing’.

Maar ook daar is weer iets tegenin te brengen: de allerlaatste zin valt misschien juist wel op.

Het zou interessant zijn om bij lezers te onderzoeken waar deze zin het beste kan staan.  Behalve dan dat het belang daarbij klein is: niemand leest deze teksten, denk ik. Nouja, behalve iemand met beroepsdeformatie dan. En die gaat er ook nog eens over nadenken en schrijven. Omdat dit, in het klein, voor mij een herkenbaar probleem is: zo lastig kan structureren zijn!

Even de taalkunde in, nouja, wel ook over genderneutraal schrijven. Maar dat ga ik eerder compliceren dan makkelijker maken.

In april 2021 vond ik mezelf terug in een discussie op Twitter die ik me als vrij stevig herinner. De discussie zelf is niet meer terug te vinden, mijn blogpost erover nog wel. In het kort ging het om het verschil in verwijzen tussen ‘bekend’ en ‘nieuw’, goed te illustreren met dit voorbeeld:

a. Jan ging wandelen met Piet. Hij was verkouden.
b. Jan ging wandelen met Piet. Die was verkouden.

In a is Jan verkouden, in b Piet. Door de positie in de eerste zin is Piet daar de nieuwe informatie, wat ook wel ‘focus’ heet in de taalkunde; Jan is als het ware gegeven, ’topic’. In 2021 schreef ik:

Voor mij werkt dat zo, maar niet voor iedereen, zo bleek op Twitter.

Nou was me al eens vaker opgevallen dat dit verschil op gespannen voet staat met genderneutraal verwijzen, als je daarbij die als persoonlijk voornaamwoord gebruikt. Dat is immers een oplossing voor de keuze tussen hij of zij en geschikt als je dat onderscheid niet wil maken of als de persoon in kwestie non-binair is bijvoorbeeld. In een recent stuk op Neerlandistiek geeft Marc van Oostendorp van die manier van verwijzen dit voorbeeld:

Sasha neemt de bus, want die heeft geen zin om door de regen te fietsen.

Inhoudelijk is het duidelijk dat die op Sasha slaat, maar toch dacht ik één moment lang dat de bus geen zin in fietsen had. En dat komt doordat ik die opvat als verwijzing naar focus ‘de bus’.

Die verwarring is me al vaker overkomen. Als je die als persoonlijk voornaamwoord gebruikt in plaats van hij of zij, kun je geen onderscheid meer maken tussen verwijzen naar topic of focus. Voor mij is dat een ongewenste consequentie van dat genderneutrale taalgebruik.

Van Oostendorp heeft het daar niet over, maar reageerders op zijn stuk wel. Ik blijk niet de enige die denkt aan een bus zonder zin. Reageerder yvanspijk, Yoïn van Spijk, legt uit hoe het zit; zijn intuïties werken net als de mijne. Van Oostendorp is het daar expliciet mee oneens en vindt het topic-focus-verwijsverschil iets uit de schrijftaal. Dat zou kunnen. Verwijzen met die is in spreektaal gebruikelijker dan in de schrijftaal.

Het zou ook kunnen dat hier opnieuw blijkt dat de intuïties van moedertaalgebruikers op dit punt verschillen. Dat bleek in die discussie in 2021 ook . Ik herinner me van toen dat mijn intuïties nogal hard voor totaal afwijkend verklaard werden – iets wat ook een beetje doorschemert in het ‘krachtig ontkennen’ en ‘absoluut’ van Van Oostendorps reactie. Jammer dat Van Oostendorp daarna niet meer reageert op de tegenwerpingen van Yoïn en Henk Wolf.

Mij viel in Yoïns reactie op dat hij verwijst naar onderzoek. In 2021 kon ik alleen iets beknopts in de ANS vinden om mijn intuïties te staven, dus ik was wel benieuwd. Ik heb hem gemaild en kreeg heel snel antwoord mét de artikelen van Van Kampen en een paper van hemzelf – veel dank!

De paper kan ik goed volgen. Grappig onderzoek: proefpersonen moesten in een plaatje ballonnen kleuren op basis van zinnen als ‘De vrouw met de groene hoed kletst met de vrouw met de oorbellen. Ze/die heeft een rode ballon’. Op het plaatje hebben zowel de vrouw met de oorbellen als die met de groene hoed en ballon in handen, de ballon is nog kleurloos. Moedertaalsprekers doen het inkleuren in meerderheid zoals ik zou verwachten, zeker als er en tussen de zinnen staat in plaats van een punt. Met die doen ze dan zelfs allemaal zoals ik zou verwachten, maar met ze en een punt heeft toch bijna 40 procent de andere interpretatie, dus dat ze naar de vrouw met de oorbellen verwijst. Opnieuw: intuïties verschillen.

De twee artikelen van Van Kampen vond ik een stuk lastiger. Van Kampen komt duidelijk uit een andere school van de taalkunde dan ik, ik ken niet al het jargon (SpecCP, A-bar?), ik vind in het uitleg-artikel (het andere is een reactie) de belangrijkste voorbeeldzin ingewikkeld, vooral omdat het gaat om verwijzen naar het meisje, waarbij je zit met het verschil tussen grammaticaal en biologisch geslacht (een het-woord is onzijdig maar een meisje vrouwelijk), en ook wel omdat het gaat om een kijkende en handelende beer, dus een fantasie-situatie. Dat vraagt wel veel van m’n meedenk-bereidheid, moet ik zeggen (en bevestigt daarmee een vooroordeel dat ik heb over die andere school in de taalkunde, namelijk dat die het graag onnodig moeilijk maken, maar dat terzijde).

Het artikel is bovendien erg absoluut in het uitdelen van goed/fout-oordelen. Ik betwijfel die op basis van mijn eigen ervaring met die uiteenlopende intuïties. Desalniettemin staat in het artikel wel een bevestiging van de mijne. 

Ik leer er ook nog van dat verwijzen met deze/die ervoor zorgt dat het topic verschuift. Van die twee voorbeeldzinnen van hierboven gaat a naar alle waarschijnlijkheid door over Jan, maar b over Piet. In een vervolgzin kun je met hij naar Piet verwijzen (‘hij hoestte en snotterde’). Zo zorgen voornaamwoorden ervoor dat je van onderwerp kunt wisselen en de tekst toch blijft samenhangen.

Iets van die subtiele mogelijkheid gaat verloren als je die gebruikt als genderneutraal persoonlijk voornaamwoord. Dat is geen groot probleem, en ik weet ook geen goed alternatief. Ik zou het toch maar gewoon doen dus: inclusiviteit is wel wat waard. 

Afgelopen zaterdag was ik naar een middag van het Humanistisch Verbond over de kansen en risico’s van AI. Leuk om kennis te maken met het HV in Zeeland en dit onderwerp trok me naar Middelburg vanwege mijn bemoeienis met schrijven en AI. De middag bestond uit twee delen: eerst twee inleidende sprekers, over AI in het algemeen en de ethische vragen erover in het bijzonder, en daarna gingen we in kleinere groepen uiteen voor een moreel beraad rond een casus. 

In de inleidingen hoorde ik een paar nieuwe dingen die vooral mijn begrip van AI vergrootten. Oscar Bastiaens benadrukte, in de voetsporen van Heidegger, dat technologie niet alleen de wereld onthult, maar ook de relatie tussen ons en die wereld verhult. AI beïnvloedt ons zo ook; in die context viel het woord dataficering van het denken. Nieuw woord voor mij, maar ik herkende het meteen. Heidegger ga ik lezen.

Tijdens het moreel beraad vond ik het interessant om mijn ongemak te onderzoeken. Ik voelde dat bij de casus over het gebruik van AI voor het stellen van medische diagnoses. Stel dat AI dat aantoonbaar beter kan dan een arts, zou ik er dan blind op varen? Rationeel was mijn antwoord ja, maar daar kreeg ik toch een knoop van in mijn maag. Die bleek onder andere te maken te hebben met de grote afhankelijkheid van technologie die zo ontstaat. Met z’n allen leggen we ons lot zo wel heel erg in de handen van zo’n systeem en het bedrijf dat dat maakt. Stel dat daar dan problemen mee ontstaan – zoals we op dit moment zien met beïnvloeding van de politiek door grote social-media-bedrijven – hoe dan verder?

Over schrijven met AI bedacht ik zelf gaandeweg twee dingen, allebei naar aanleiding van de constatering in het moreel beraad dat als we het stellen van diagnoses overlaten aan AI, artsen dat dan niet meer hoeven te leren en het ook verleren:

• Dat is een verlies, maar mogelijk niet alleen maar. Mijn opa is ergens rond z’n 45e gestopt als huisarts en bedrijfsarts geworden omdat hij het stellen van diagnoses een te grote verantwoordelijkheid vond – althans, zo zag mijn moeder dat. Mijn opa was misschien langer huisarts (in een klein dorp in de jaren ’40) kunnen blijven als hij dat voor hem zware onderdeel van zijn werk aan technologie had kunnen uitbesteden. Ik vertelde dat zaterdag in de groep, en trok voor mezelf nog een conclusie: de meerwaarde van het benutten van AI kan per persoon verschillen. Wat voor de een verlies is, is voor de ander winst. Dat geldt voor schrijven met AI dan dus ook.
• Als AI inderdaad, zoals in onze casus, 10 procent beter is in diagnosticeren van kanker dan een arts (van 90 naar 99 procent juist), dan is het rationeel om het aan AI over te laten. Dat is echter bij schrijven met AI nog heel anders. AI kan dat gemiddeld genomen minder goed dan een mens, zeker bij gemakzuchtig gebruik van een programma als ChatGPT voor een andere taal dan Engels. Dat maakt uit voor de afweging over het gebruik ervan. Ik weet niet hoe reëel die 99 procent is, maar als AI in 99 procent van de gevallen een goede tekst zou schrijven, zou ik er enthousiaster over zijn.

Het was een boeiende, goed georganiseerde en prettige middag. Smaakte naar meer. Er is ook meer nodig: als mij één ding helder werd, was het wel dat we ons met z’n allen moeten bezinnen op de rol van AI in onze levens en in onze samenleving. Vanwege de vele ethische haken en ogen. Dus: wordt vervolgd.