Na een fijn kerstreces pik ik de de draad hier weer op. Op werkgebied deed ik dat vorige week al, onder andere met het tentamen van Woorden als Wapens. Donderdag was het, en ik ben bijna klaar met nakijken. Naar één dingetje was ik benieuwd: hoe veel studenten het in hun uitwerking zouden hebben over de leidende vorm in plaats van de lijdende. Het waren er drie, en dat was minder dan in de weekopdracht toen het college over de lijdende vorm ging.

Enerzijds is het een suffe spelfout natuurlijk, zeker als er in de tentamenvraag en in het boek en het andere materiaal overal luid en duidelijk lijdende staat. Anderzijds is het een begrijpelijke, want spelfouten tenderen naar het meest frequente woordbeeld. Je ziet vaker gebeurd waar het gebeurt moet zijn dan omgekeerd, want gebeurd is frequenter dan gebeurt. En juist in Leiden is leiden een heel frequent woordbeeld natuurlijk.

Het zou leuk onderzoek zijn: neem hetzelfde tentamen af in een andere studentenstad en kijk hoe het daar zit. Hypothese: nog minder leidende vormen.

Vorige week stond op het programma van het college Woorden als Wapens onderzoek naar de manier waarop Wilders formuleert, deels in vergelijking met Pechtold. Dat was toeval, of nouja: de timing had niets te maken met de actualiteit. Wel is onderzoek naar politiek taalgebruik in het algemeen en dat van populisten in het bijzonder een Leids speerpunt.

Nou wisten we natuurlijk net dat Wilders onlangs buitengewoon succesvol was, en dat maar weer eens was gebleven hoe goed hij is in het debat. Ik bedoel: er zitten grote haken en ogen aan zijn retoriek, maar hij doet ook iets heel goed. We hebben op het college dan ook op een rijtje gezet wat andere politici van hem kunnen leren. We hebben dus het analytische werk een praktische draai gegeven. Die draai was kort door de bocht, maar ik vond het wel leuk om zo iets te doen met de stof in combinatie met de actualiteit.

Dit waren de adviezen, door mij samengevoegd uit de twee groepen en dus met dank aan mijn ‘donderdagstudenten’:

Strategie:
– Wees je er bewust van dat je ook in de Kamer een breder publiek toespreekt dan alleen je Haagse collega’s
– Als je je richt op kiezers die het anders willen, zul je je (tot op zekere hoogte) moeten afzetten

Metaforen:
– Gebruik metaforen weloverwogen en matig, zeker voor een breed publiek:
   Wel: om complexe zaken uit te leggen
   Niet: als het letterlijker/concreter kan
– Pas op: metaforen kunnen verkeerd begrepen worden of onbedoeld grappig zijn (vergelijk de stekker-metafoor van Jolande Sap)

Formuleringen:
– Zet begunstigde mensen centraal (in de zinsstructuur) als je hen toespreekt – bij voorkeur op de subjectspositie. Het omgekeerde geldt ook: doe dat niet bij nadelige inhoud
– Als je op wilt roepen tot actie, gebruik dan inclusief we (zoals Timmermans op de avond van 22 november: ‘laten we een vuist maken tegen discriminatie, armoede…’)

Explicietheid:
– Leg voldoende uit/expliciteer, gericht op je beoogde publiek – wees net wat explicieter dan je denkt te moeten zijn
– Stem jargon zorgvuldig af op het publiek (en overschat dat niet)

Dat laatste punt, van de explicietheid, viel mij ineens nogal op. Wilders expliciteert vaak de strekking van zijn betoog, bijvoorbeeld door het antwoord te verwoorden op retorische vragen waarvan het antwoord voor de hand ligt. Veel policiti rekenen er – denk ik – op dat ze wel begrepen zullen worden, en overschatten daarmee mogelijk de burgers/hun achterban. Bovendien komen ze daarmee ‘moeilijk’ en elitair over. Zeker als ze ook nog abstracte woorden gebruiken. Een woord als leefomgeving bijvoorbeeld, dat is in Haagse kringen een heel gewoon woord, maar burgers praten niet zo over hun buurt of wijk. Een opiniestuk in NRC deze week gaf een vergelijkbare analyse.

Ineens komt dat dicht bij het werk dat ik doe met adviseurs. Hoe vaak ik wel niet zeg: het moet explicieter, je moet meer uitleggen, deze woorden zijn te moeilijk, overschat je lezer niet… Het sluipt er zo makkelijk in.

Het is daarom, ik moet het toegeven, briljant wat Wilders doet. Het is een enorme prestatie om zo lang in de Kamer te zitten als hij, en dan toch nog feeling te hebben met de taal en het begrip van gewone mensen. Het is jammer dat hij er dingen  mee doet waar ik me niet in kan vinden, maar bijzonder is het zeker wel.

Gister heb ik college gegeven over de lijdende vorm, de talige constructie waar ik zelf onderzoek naar deed (proefschrift). Dat was natuurlijk wel bijzonder en er is een hoop over te bloggen. Om te beginnen iets wat ik in de voorbereiding ontdekte: Engels is een nog ergatievere taal dan ik wist. Ik leg het uit, en ga daarbij wel taalkundig te werk, dus heel praktisch wordt deze blogpost niet.

Ergativiteit is het verschijnsel dat het object van handeling centraal staat in de zin, en niet, zoals bij de meeste ons bekende talen, het subject (de handelende persoon). Er zijn ergatieve talen, maar ook ergatieve constructies binnen talen waarin dat niet de hoofdmoot is. Wij zeggen ‘ik lees een boek’ en daarin is de lezer, ik, centraal (dat is een beetje vage notie, maar zoiets dus, anders wordt het ingewikkeld). Dat is een standaardzin. Wij kennen daarnaast ook ergatieve constructies: ‘dat boek leest lekker’, maar dat zijn uitzonderingen. Een andere manier om het boek centraal te krijgen is met een passief: ‘het boek werd gretig gelezen’ – daar zit ‘m de overlap tussen ergativiteit en mijn promotie-onderwerp, vandaar ook mijn interesse.

Wat ik wist, is dat het Engels op een paar interessante punten afwijkt van het Nederlands, voor wat betreft de lijdende vorm en aanverwanten. Zo kent het Engels alleen een lijdende vorm met to be, ons hulpwerkwoord zijn, en niet met become, ons worden-passief, en kent het Engels geen onpersoonlijk passief, zoals ons ‘er wordt gedanst’ (’there is danced’ – nee). Ik wist ook dat het Engels wat anders omgaat met wat er grammaticaal onderwerp van een zin kan zijn: ’this chapter describes…’ kan makkelijker dan bij ons, wij ervaren dat meer als personificatie, en dus zullen wij daarvoor eerder een lijdende zin gebruiken: ‘in dit hoofdstuk wordt beschreven…’

En dan heb je nog dat fascinerende verschijnsel dat een Engelstalige het over zichzelf heeft als me en niet als I – in de vorm van het object dus, niet van het subject. Probeer maar uit en wijs ze maar aan: de Nederlander zegt ‘wie, ik?’; de Brit ‘who, me?’ Ook dat heeft consequenties voor de rolverdeling in zinnen, al weet ik niet precies welke.

Waar het op lijkt, is dat in het Engels een net iets ander mechanisme een rol speelt dan wat ik voor mijn proefschrift ontrafelde voor het Nederlands. In onze taal speelt ik een centrale rol in ons grammaticale en mogelijk ook conceptuele systeem, want we projecteren een ‘net als ik’-heid op grammaticale onderwerpen. Voor de bewijsvoering daarvoor: zie Cornelis (1997).

(Klein tipje van die sluier: het is (volgens mij) niet toevallig dat zo veel mensen ‘de reizigers worden verzocht uit te stappen’ als grammaticaal correct ervaren – wat het niet is als je gaat ontleden. ‘Reizigers’ zijn echter ‘net zoals ik’, veel meer dan de bijzin die eigenlijk het grammaticaal onderwerp van wordt is hier. Vandaar dat de reizigers zich opdringt. Nou, zo heel in het kort dus.)

En dan denk ik: projecteren Engelstaligen met hun me en minder personificatie misschien minder ik en meer naar de objectsrol? Geen idee. Ik zou uit moeten knobbelen hoe je dat precies onderzoekt. In elk geval is er verschil.

Wat ik in de voorbereiding van het college ontdekte, is dat Engels ook nog eens een stap ergatiever is dan het Nederlands. Ik stuitte op de voorbeeldzin ‘she photographs well’ (zie hier). Die betekent niet dat zij mooie foto’s maakt, maar dat zij mooi op de foto stáát. Wij zouden zeggen: ‘ze is fotogeniek’, of ‘ze staat er altijd goed op’. Dat wil zeggen dat de zin ergatief is:  she is inhoudelijk het object, de gefotografeerde, maar in de zin het grammaticaal subject. Op een manier die in het Nederlands echt niet kan.

Ik vind het fascinerend. Nederlands en Engels zijn nauw verwante talen: uit dezelfde taalfamilie en buren met veel taalcontact. En dan toch deze grote verschillen. Die consequenties hebben voor vertalen, zeker als je dat precies wil doen.

Wordt vervolgd, maar dat kan even duren, want ik ga een drukke week in. Die eindigt met een college over naamwoordstijl, alweer zo’n hot topic voor schrijfadvies!