Twee colleges lang waren we in Leiden bezig met metaforen. Toen het in de Avondshow van Lubach afgelopen maandag ging over de twijfelachtige dominantie van Redbull als sportsponsor, ging ik me daarom meteen afvragen welke metafoor er eigenlijk zit achter ‘Redbull geeft je vleugels’. Ik kwam er niet meteen uit.

Voor het college van gister moesten de studenten een voorbeeld van reclame met een metafoor aandragen, en vijf hadden er gekozen voor Redbull. Toen dacht ik: daar ligt een kans. Laten we eens kijken hoe ver we samen kunnen komen.

Voor alle duidelijkheid: uitgaande van de theorie van Lakoff & Johnson is ‘Redbull geeft je vleugels’ niet de metafoor zelf, maar alleen de verwoording van een conceptuele metafoor. We denken en praten over een abstractie (‘doeldomein’) in termen van iets concreets (‘brondomein’) dat betrekking heeft op vleugels en vliegen. Over die abstractie kun je met behulp van vleugels en geassocieerde zaken ook andere uitingen maken.

Maar wat is dan hier die abstractie?

Ik was er zelf op twee uitgekomen, namelijk snelheid (vliegen is snel) en een optimale prestatie leveren. De eerste zit bijvoorbeeld ook verwoord in ‘vliegensvlug’. Die tweede is mogelijk net iets couranter in het Engelse taalgebied (‘she is flying’ hoor ik sportcommentatoren wel zeggen, ook als het gaat om een prestatie zonder snelheid), maar ook wij zeggen wel van iemand dat het een ‘hoogvlieger’ is. Nog een niveau van abstractie verder zit je aan de alomtegenwoordige metafoor die Lakoff & Johnson verwoorden als ‘GOOD IS UP’.

De studenten droegen nog een derde abstractie aan: vrijheid. Ja, natuurlijk, we spreken niet voor niks over een ‘vrije vogel’.

Dat betekent – denk ik; dachten we gister – dat er achter ‘Redbull geeft je vleugels’ maar liefst drie conceptuele metaforen zitten. Genoteerd op de wijze van Metaphors we live by als volgt (in het kort: <doeldomein> IS <brondomein>, genoteerd in hoofdletters om de conceptuele metafoor te onderscheiden van de talige verwoordingen):

• SNELHEID IS VLIEGEN
• OPTIMAAL PRESTEREN IS VLIEGEN
• VRIJHEID IS VLIEGEN

Snelheid, optimaal presteren en vrijheid zijn begerenswaardige zaken, en daarvoor geeft Redbull je dus het instrument: vleugels. Je kunt er uit kiezen zelfs – als snelheid niet zo je ding is, blijft er nog genoeg over. Dat zie je verder ook in de commerciële uitingen van het merk: naast Max Verstappen (snelheid) heb je de reclame van iemand die een bom onschadelijk moet maken. Ik moet zeggen: ik vind het helemaal niks, dat drankje, maar de slogan is briljant. Mogelijk speelt die een grote rol bij het commerciële succes.

Lakoff & Johnson bieden overigens geen instrumentarium om van een talige uiting de conceptuele metafoor te achterhalen. In een van de groepen hebben we ook nog nagedacht over de wolk-metafoor, afkomstig uit VVD-kringen (‘linkse wolk’). Daar kwamen we niet helemaal uit, toen was de tijd op. Het was grappig om daarna naar buiten te stappen in een ware stortregenbui: die wolk kwam net overdrijven!

Ik zag net dat ik meer dan twee weken niks heb gepost hier, dat is ongebruikelijk. Ik heb kennelijk wat ‘opstartproblemen’ zo na de vakantie, al valt dat best wel mee. Ik heb alleen nog niet veel gelezen of gedaan of meegemaakt dat blogpostwaardig is, maar verder gaat het goed.

Ik ben bijvoorbeeld net gister weer begonnen met college geven in Leiden, dit keer het vak ‘Woorden als wapens’. Waar dat over gaat, werd toevallig de avond ervoor geïllustreerd door Arjen Lubach, in de Avondshow (vanaf 3’50). Wat hij daar belicht en uiteindelijk in het absurde doortrekt, is een voorbeeld van framing, in dit geval het framen van de ruzie in de Partij voor de Dieren als ‘oorlog’. Het vak gaat over het effect van dat soort (en veel subtielere) formuleringskeuzen. Ik zal er zo af en toe over bloggen.

Maar nu is het eerst weekend! Het vele mooie weer maakt ook wel dat ik nog niet meer werk dan strikt noodzakelijk is. Nog even wat zon meepikken is welkom!

Drie jaar geleden signaleerde ik hier al een verandering in het gebruik van het woord fiets: de ongemarkeerde vorm is steeds meer de e-bike. Gemarkeerd en ongemarkeerd zijn taalkundige begrippen: de gemarkeerde vorm heeft een toevoeging en die gebruik je dus alleen als er iets bijzonders aan de hand is.  Voor mij is het nog vanzelfsprekend dat fietsen zelf trappen betekent en dat je het bijzondere van trapondersteuning dus markeert door elektrische fiets of e-bike te zeggen, maar in het algemene taalgebruik is dat niet meer zo.

Vorige week zag ik daar nog een frappant staaltje van. Ik was op de fiets (in mijn betekenis van dat woord: zelf trappend dus) naar de Bloedbank hier in Rotterdam gereden voor mijn maandelijkse plasmadonatie. Op de balie bij de receptie op de eerste verdieping stond een bordje met deze tekst:

Bent u op de fiets?
Vergeet uw accu dan niet uit uw fiets te verwijderen.

Sowieso niet de beste formulering en daar eigenlijk te laat, maar waar het mij hier om gaat, flapte ik er spontaan uit tegen de receptioniste: ‘Wat raar, mijn antwoord op die eerste vraag is ‘ja’, maar accu – geen idee hoor!’

Ze kon er niet om lachen. Ze ging het mij omstandig uitleggen, wat niet nodig was natuurlijk, en het klonk wat gepikeerd. Waarschijnlijk rijdt ze zelf op een e-bike. Ergens ligt dat altijd heel gevoelig. Wat (ik beken) ook wel zo is: ik vind zelf trappen inderdaad superieur, onder andere om gezondheids- en milieuredenen. Ik heb last van de toenemende snelheids- en vaardigheidsverschilen op het fietspad. Ik zie de opmars van de e-bike dan ook met lede ogen aan.

En hetzelfde geldt voor deze taalverandering.