Mijn allereerste wetenschappelijke publicatie ooit ging over een zinnetje uit het boek Vals Licht van Joost Zwagerman. Een passief, natuurlijk, want daar deed ik promotieonderzoek naar. Daar was ik nog maar net mee begonnen toen ik ‘Vals licht in passief perspectief’ schreef; het artikel verscheen in een bundel Taal in onderwijs en organisatie. Een vlootschouw van onderzoek, geredigeerd door mijn promotor Paul van den Hoven (e.a., p. 7-11) – als ik het me goed herinner, was dat een bundel ter gelegenheid van de oprichting van de onderzoeksschool CLC, inmiddels opgegaan in UiL OTS. Vandaag blik ik terug op dat artikel als eerbetoon aan Joost Zwagerman.

Dit is het fragment uit Vals Licht:

Ma Roos hield er andere, tergender strafmaatregelen op na. Op haar bevel zette Lizzie in de achtertuin haar eenpersoonstent op waarin zij in geval van overtreding soms wel drie nachten achtereen moest slapen. Het huis was dan verboden gebied. Poepen en piesen moest maar achter de heg gebeuren. Tweemaal daags werd er eten geserveerd in een pannetje dat, de achterdeur op een kier, naar buiten werd geschoven.

Het ging om die laatste zin, met twee lijdende vormen werd geserveerd en werd geschoven. Het effect daarvan, in contrast met de actieve alternatieven ‘serveerde ma Roos het eten dat zij naar buiten schoof’, is dat de narratieve tijd wordt onderbroken voor een anderssoortige presentatie. In een standaard verhaal dragen namelijk die actieve werkwoorden de chronologie van het verhaal. Lijdende vormen zijn door dat worden ‘statischer’.

Die anderssoortige presentatie is: afstand tot de handelende persoon, ma Roos. Zij verdwijnt als het ware uit beeld, voor ons, als lezers, maar ook voor Lizzie, met wie we hier meekijken, en via Simon, haar vertellende vriend hier. Ik formuleerde dat in het artikel in termen van empathie, later ben ik het identificatie gaan noemen: de lijdende vorm roept de gedachte aan de handelende persoon op, maar houdt identificatie daarmee tegen, al is het alleen maar door haar niet te noemen. De lijdende vormen maken de situatie zo schriller, pijnlijker. Wat mij betreft zijn ze daar zeer op hun plaats.

Lijdende vormen zijn zeldzaam in narratieve teksten, veel zeldzamer dan in genres als beleidsteksten. Dat komt (denk ik) doordat die identificatie juist zo belangrijk is bij het lezen van een verhaal. Als er een passief voorkomt in een literaire tekst, is het effect daarvan dan ook sterk. Zulke voorbeelden laten zien dat ongenuanceerde schrijfadviezen als ‘vermijd het passief’ nergens op slaan: waar het om gaat, is te weten wat het effect ervan is, opdat je als schrijver een goede keuze kunt maken. In de handen van een goede schrijver is het passief een sterk stijlmiddel.

Door dat sterke stilistische effect vielen deze zinnen mij op, toen ik Vals Licht ‘gewoon’ aan het lezen was. En dat deed ik omdat het hot was, Zwagerman was hot ook, in die tijd, als  vertegenwoordiger van een nieuwe generatie in de literatuur. Mijn generatie. Die nu deze spreekbuis moet missen.

Vorige week was ik naar Buitenkunst, iets wat ik elk jaar doe en steeds als inspirerend ervaar, voor het leven in het algemeen en mijn werk in het bijzonder. Dat is ongeacht of ik me met de kern van mijn zaak, schrijven, bezighoud, of andere kunsten. Het gaat zelfs niet alleen om wat ik zelf doe, maar ook om wat ik anderen zie (en hoor) doen. Ik schreef er vaker over op dit blog.

Ik ging voor de negende keer, maar anders dan eerdere jaren ging ik niet naar locatie Randmeer, maar naar de andere, in Drenthe. Daar kies je niet voor één themaweek, maar kun je per dag of zelfs maar dagdeel kiezen uit een breed aanbod, dat onder andere op dit bord wordt aangekondigd:

Zodoende kon ik me bezighouden met schrijven, maar ook met theater, zang en zelfs een middag percussie. Dat zou ik anders nooit gedaan hebben, dat is het voordeel van zo’n keuzeprogramma, maar ik miste wel de diepgang van Randmeer, zowel in het thema als in het contact met groepsgenoten. Daar stond tegenover dat het heerlijk weer was om te kamperen in de Drentse bossen, en zo kwam ik er toch weer net zo verfrist als altijd vandaan.

Geschreven heb ik maar één ochtend, aan korte toneelscènes rond het thema ‘grow up’. In onze workshop schreven we in een kleine groep volwassenen over onze ergernissen aan jongeren, en tegelijkertijd was er een omgekeerde workshop bezig waarin jongeren schreven over hun ergernissen aan volwassenen. ’s Middags hebben we een aantal scènes gespeeld, ook in omgedraaide rollen, dus met de volwassenen als pubers en omgekeerd. Dat was erg leuk om te doen, ook al was er geen scène van mij bij.

Mijn scène was namelijk niet gelukt. Dat is het nadeel van die korte programma’s: het moest ’s ochtends in één keer goed, zelfs meteen in leesbaar handschrift opgeschreven. Zo werkt het schrijfproces echter niet: het mijne niet; in het algemeen niet. Of het lukt of niet is dan een toevalstreffer, en ik vond het verbluffend dat er zo veel andere scènes wel in één keer goed waren, en nog grappig ook, want ook dat was de bedoeling. Mijn scène had stevig herschrijven nodig, en daarvoor ontbrak de tijd. In de lunchpauze heb ik toen een nieuwe, nog kortere scène geschreven, die ik hieronder zal plaatsen. Dat is versie 5: geschreven, herschreven, geredigeerd.

Toch was het leerzaam. Het idee voor onderstaande scène had ik namelijk tijdens de ochtend ook gehad, het schoot als eerste door mijn  hoofd, maar ik had het verworpen omdat twee anderen ook al aan de slag gingen met het thema preutsheid. Achteraf gezien had ik er beter bij kunnen blijven. En waarom ook niet? Drie keer preutsheid – nou en? En mijn invalshoek was een andere, al was het alleen maar omdat ik me in een andere rol tot jongeren verhoud dan die van ouder, zoals in de andere scènes. Bovendien was ik er dichter bij mijn eigen ervaring mee gebleven dan met die uiteindelijk mislukte scène, en ook dat werkt beter.

Dus: meer bij mezelf blijven en bij mijn invallen, zeker als schrijven snel goed moet.

* * *

Douchen

Plaats: de kleedkamer van een sportschool, met twee douchecabines met afsluitbare deuren.
Spelers: 5 vrouwen van 16, 17, 25, 35 en 45 jaar oud (die oudste drie bij benadering). De twee jongsten zijn bloedmooi, de veertiger heeft een BMI van rond de 30.

(De deur van de kleedkaker zwaait open. Eerst komen de 2 jongsten binnen, daarna de andere drie, verhit. De twee jongsten pakken hun spullen en lopen meteen door naar de douche. De andere drie kleden zich uit, nog wat nahijgend en –puffend en –pratend.)

Vrouw van 25: Zo, dat was weer pittig.

Vrouw van 35: Ja, bij Carlo is het altijd zweten.

Vrouw van 45: Zeker! Maar we hebben weer lekker veel calorieën verbrand dames!

(Gelach. De twintiger begint met het aantrekken van haar gewone kleren, de andere twee pakken hun handdoek)

45: Ga jij thuis douchen?

25: Ja, tot volgende week, meiden!

(De vrouw van 25 vertrekt. De resterende 2 lopen naar de douchecabines.)

35: O, ze zijn allebei bezet. Dat wordt wachten dus.

(De twee vrouwen hangen wat rond, frummelen aan hun haar, tenen, nagels. De dertiger doet daarbij alle moeite om haar lijf onder haar handdoek te verbergen, de veertiger is een stuk nonchalanter.)

45: Het duurt wel lang he? Ik hoor ook helemaal geen water lopen. Zit er wel echt iemand in? Wacht, ik kijk even.

(Ze valt op haar knieën en gluurt onder de deur door.)

45: Hè, ik zie sokken en schoenen?!

(Dan gaan beide deuren open. De veertiger kan er een maar nauwelijks ontwijken. Ze blijft op de vloer. De twee jonge meiden komen eruit, helemaal aangekleed, opgemaakt en hun haar anders opgestoken dan net. Ze blijven van schrik stilstaan als ze de vrouw op de grond zien. Die kijkt naar hen op.)

45: Staan jullie je helemaal op te tutten onder de douche, zijn jullie nou helemaal betoeterd? En wij maar wachten. De douches zijn om te douchen, dames, de rest kan gewoon in de kleedkamer!

(De meiden kijken naar de vrouw aan hun voeten, dan naar elkaar.)

Meid 1 tegen de andere: Dikke billen, is dat eigenlijk besmettelijk?