Zondag was ik naar een concert in ’t Kerkje van Ellesdiek. Ellesdiek = Ellewoutsdijk, en er gaat meer in dialect – verrassend veel, want zo heel veel zie ik het niet (ik hoor het ook niet zo heel veel: ik verkeer vaak in kringen van import). Ik vond dit een opvallend bordje: het contrast tussen het dialect en de formele strekking deed me grijnzen:
Gisteravond woonde ik online de Letter en Geest-lezing van Ronny Boogaart bij. Dat was leuk en interessant. Ronny (zeer gewaardeerde vakgenoot die ik al sinds mijn studie ken) had het over ‘grammatica in het wild’: interessante taalkundige fenomenen die je om je heen ziet, gewoon op straat bijvoorbeeld. Bordjes dus, en die interesse deel ik met hem – ik het het op dit blog ook graag over bordjes.
In het bijzonder gaat het Ronny om bijzondere relaties tussen vorm en betekenis. Het bordje uit de titel, ‘u wordt weggesleept’ is daar een mooi voorbeeld van: het is niet de u die wordt weggesleept en de betekenis van de korte boodschap (maar drie woorden) is heel rijk, namelijk iets als ‘parkeren is hier strikt verboden, dus als u uw auto hier parkeert, kan die door de bevoegde instantie worden weggesleept en dan zijn de kosten daarvan en van eventuele schade voor u’. Ter vergelijking liet Ronny Duitse bordjes zien met dezelfde betekenis, en die bevatten veel meer woorden, want daar is dat allemaal uitgeschreven. Duits is dus explicieter in dit soort situaties, dat is een heus cultuurverschil, daar had Ronny meer voorbeelden van.
Enkele andere voorbeelden betroffen de bijzondere betekenis van een samenstelling. De voorbeelden waren bordjes met Struikelgevaar en Voetgangersgebied. Voor taalgebruikers zijn dat geen ondoorgrondelijke boodschappen, maar het is wel frappant dat ze beide iets anders betekenen dan de meeste andere samenstellingen met diezelfde elementen. De meeste samenstellingen op -gevaar betreffen namelijk niet gevaar voor jezelf, maar voor iets anders, zoals instortingsgevaar. En in de meeste samenstellingen met -gebied betekent dat niet dat iets anders in dat gebied niet mag, terwijl je in een voetgangersgebied echt niet mag fietsen. (In de twee links hiervoor zie je trouwens hoe je dat zelf snel kunt onderzoeken: door gebruik te maken van jokers in de Woordenlijst).
Een andere vorm van grammatica in het wild betreft de ‘Pickwicktheevraag’. Op de labeltjes van thee van dat merk staan vragen. Ik vond online zelf deze:
Die zat niet tussen Ronny’s voorbeelden, maar hij doet wel precies wat Ronny liet zien: er zitten nogal wat presupposities (vooronderstellingen) achter de vraag. Bij deze bijvoorbeeld dat je films kijkt en die langs een indruk-meetlat legt, mogelijk ook nog met een onderscheid tussen echte en onechte indruk. Bovendien zijn het geen echte vragen, eerder suggesties om eens over na te denken of te praten. Er zitten ook wel eens gekke formuleringen tussen, zoals ‘Welke kruiden zijn niet te missen in jouw keuken?’, waar niet te missen wordt gebruikt waar onmisbaar de juiste term zou zijn.
Om uit te drukken wat ‘Welke kruiden zijn niet te missen in jouw keuken?’ per ongeluk (ook?) betekent, had Ronny een plaatje van een keuken bomvol potjes met basilicumplantjes. De basilicum was in die keuken inderdaad niet te missen, in de zin van: niet over het hoofd te zien. Dat was een plaatje door AI gegenereerd, en zo illustreerde hij vaker dubbele of onbedoelde betekenissen, dat was vermakelijk.
Ronny had het onder andere ook nog over ‘Alle gemeenten zijn uitgeteld’ (context: de verkiezingen), ‘(korting op) Alle korte baby- en kinderbroeken’ (Hema – sommige klanten menen dan dat je op lange kinderbroeken ook korting krijgt) en ‘Kom gerust/rustig binnen’ (dubbelzinnig). Alleen al vanwege de vele interessante en soms grappige voorbeelden was de lezing de moeite waard. Sommige voorbeelden kende ik al, want ik lees Ronny’s columns in Onze Taal (eerder in Vaktaal). Dat was misschien maar goed ook, want anders was het misschien wel véél geweest in een uur. Wat ook weer leuk was natuurlijk: lekker hoog tempo. En dan toch precies binnen het uur klaar.
Aan het eind deed Ronny de suggestie om een ‘grammatica in het wild’-landkaart te maken, analoog aan die voor straatpoëzie. Dat zou ik leuk vinden en ik zou er graag bijdragen aan leveren. Op die voor straatpoëzie moet het ontbreken van Kapelle gerepareerd, vind ik – als er hier niet ergens een gedicht van Annie M.G. Schmidt al hangt, dan moet dat er echt komen, en als ik iets vind, zal ik het melden. Haar proza hangt er zeer zeker wel.
En tot slot nog iets frappants: als de lezing niet was geweest, had ik toch die avond aan Ronny gedacht. Hij is namelijk een van de schrijvers van Maar zo bedoelde ik het niet! Hoe we recht praten wat krom is. Net in de uren voor zijn lezing was informateur Wijers uitgebreid bezig met het aanleveren van een boel materiaal voor de tweede druk van dat boek.
Ik ben terwijl ik dit schrijf op de terugweg uit Utrecht van de ledendag van FNV Zelfstandigen. Nouja, dag, het was maar een middag. Daardoor was het voor mij goed aan te reizen, al heb ik de borrel laten zitten.
Leuk om weer eens wat te doen bij de bond, op een dag dat de ‘moederbond’ negatief in het nieuws is. Daar was niets van te merken, de Zelfstandigentak reilt en zeilt wel.
Alhoewel… ik ben jaren geleden ook een keer naar een ledendag geweest, ik weet niet meer hoe lang geleden, ik vermoed voor de start van dit blog in 2008 – dus echt lang. Toen waren er veel meer mensen en was er een veel groter en grootser programma. Ik weet niet precies waar dat ‘m in zit, al heb ik de afgelopen jaren wel iets gemerkt van afkalvende dienstverlening vanwege bezuinigingen.
Ik wilde naar de middag gewoon om weer eens wat te doen met m’n lidmaatschap, dat was alweer een tijd terug. Ik heb het verder niet zo heel druk met werk dus het kon. Ik wilde bovendien wel weer eens bijgepraat worden over de verplichte arbeidsongeschiktheidsverzekering, en dat is gelukt. Ik heb daar zelf niet veel belang meer bij – tegen de tijd dat het ingevoerd wordt nader ik mijn AOW – maar ik vind het een interessant onderwerp.
Naast die over de arbeiddsongeschiktheidsverzekering kon ik nog een andere workshop kiezen en die keuze had ik uitgesteld tot vandaag. In het stukje lopen van station naar hoofdkantoor bedacht ik dat ik mezelf maar eens uit mijn comfort zone ging trappen door voor onderhandelen te kiezen. Ik heb in mijn laatste jaar als promovendus, dus in 1996 of daaromtrent, een training daarin gehad ter voorbereiding op de grote boze buitenwereld, en daarin deed ik de oefening het slechtst van iedereen. Ik heb daar het gevoel aan overgehouden dat ik het dus niet kan, onderhandelen. Maar dat is niet zo, anders zou ik niet al 25 jaar zelfstandige zijn. Dus vooruit dan maar, en gelukkig: de workshop van Oscar Bulthuis, was leuk, en gaf me wel wat inzichten over waar ik wel en niet goed in ben.
De middag was begonnen met een plenaire sessie van Sjanne Marie van den Groenendaal, die onderzoek doet naar zelfstandigen en het zelf deels ook is. Dat was een interessant verhaal over de persoon-loopbaan-fit en loopbaanfasen van een zelfstandige. Ik vond het herkenbaar en het ‘vangen’ van mijn ervaringen in een twee-bij-twee-matrix voegt daar wel een soort orde aan toe. Het verhaal scheerde net langs de randjes van mijn maakbaarheidsallergie. Ik bedoel: ik vond het net niet te veel het hippe ‘succes doe je zelf’-verhaal. Maar wel véél dus.
Ondertussen wat leuke gesprekken en korte contacten, bij een bakje koffie op een mooie plek: vanaf de bovenste verdieping van het FNV-hoofdkantoor heb je een geweldig uitzicht, daar maak je mij wel blij mee! Dus tevreden naar huis. Ook dit, zo realiseer ik me, is die input waar ik behoefte aan heb.
Als taalkundige en vegetariër ging ik nogal zuchten bij de ophef een paar weken geleden over de vegetarische hamburger en de plantaardige schnitzel, die leidde tot een Europees verbod op die namen: een stap in de verkeerde richting, minachting van de consument, en het Europarlement zou zich met belangrijkere dingen bezig moeten houden. Gister verscheen er op Neerlandistiek.nl een bijdrage die er voor mij nog een nieuw, taalkundig argument aan toevoegt: woorden als burger, schnitzel en worst verwijzen niet naar de ingrediënten, maar naar de vorm van het eten. Vandaar ook bijvoorbeeld chocolade-ei. Als de vegetarische schijf aanslaat, is er een kans dat het ‘omslaat’: dan heb je straks schijven met vlees erin. Kan het Europarlement weer opnieuw beginnen!
Via Neerlandistiek.nl hoorde ik dat John Searle onlangs is overleden. Ik heb nooit de eer gehad om hem in het echt mee te maken, maar ik heb wel veel aan zijn werk gehad – en nog steeds. Wat zijn bijdrage aan de taalwetenschap is geweest, staat helder uitgelegd in dat stuk op Neerlandistiek.nl: als geen ander heeft Searle duidelijk gemaakt dat de strekking van een taaluiting belangrijker is dan de letterlijke betekenis ervan.
In meer detail: dat je met die strekking dingen in de werkelijkheid kunt veranderen, mits er aan bepaalde voorwaarden is voldaan. En dat ’taalhandelingen’ sowieso aan geslaagdheidsvoorwaarden moeten voldoen. Als iemand onder de juiste voorwaarden zegt ‘ik veroordeel u tot 20 jaar gevangenisstraf’, dan is dat zo.
Searle’s vondst dat we verzoeken doen door zo’n geslaagdheidsvoorwaarde te bevragen (‘kun je mij het zout aangeven?’ bevraagt de vaardigheid die iemand moet hebben om het verzoek te honoreren) – ik kan me nog herinneren dat ik dat een joekel van een inzicht vond. Het is bovendien een zeldzaam soort wetmatigheid in ons vakgebied. Een wet die we allemaal toepassen zonder ons er bewust van te zijn.
In mijn dagelijkse werk speelt de taalhandelingstheorie een rol in de zin dat bij het type formele, geschreven communicatie zoals dat van adviesrapporten, de strekking niet altijd zo goed te raden is voor de lezer. Van ‘kun je mij het zout aangeven?’ weten alle moedertaalsprekers wel dat het bedoeld is als een indirect verzoek. Schrijvende adviseurs kunnen feiten op een rijtje zetten en dan aannemen dat hun lezers wel weten wat ze ermee bedoelen. Maar hoe minder je deelt, des te moeilijker is dat voor de ontvanger. Ik geef dus vaak als feedback: ‘maak de strekking expliciet’. Bijvoorbeeld als van een maatregel een bepaald risico ‘gemiddeld’ is – moet je het dan doen of niet?
Overigens, het piramideprincipe is een instrument voor het expliciteren van dit soort strekkingen: door over die feiten-op-een-rijtje de vraag ‘so what?’ te beantwoorden, maak je de strekking van de onderliggende niveaus expliciet.
Ik ben dus schatplichtig aan John Searle. Het spijt me om te lezen dat zijn laatste jaren treurig zijn geweest, ik wist daar niets van af.
We waren vooraf niet van plan om naar Limerick te gaan. Dat we daar toch terechtkwamen, kwam doordat de westkust ons te druk werd en we besloten de route meer landinwaarts te verleggen. Dat was een teleurstelling, maar het leverde ook iets heel leuks op. Het was namelijk frappant hoe zeer de plaatsnaam inspireerde tot rijmen en dichten – ons, maar ook onze volgers op sociale media.
Het begon al de dag voor de aankomst, toen we met een pont de Shannon overstaken. We hadden net daarvoor op en zelfs even onder zeeniveau gefietst, het water oogde eindeloos breed, en zo dichtte ik Marsman na op Strava:
Denkend aan Ierland
Zie ik een brede rivier
Traag door oneindig
Heuvelland gaan.
De dag erna ging ik in limericks denken. Ze zijn allemaal van géén kwaliteit, zeker niet buiten de context, maar eentje dan:
We boekten een vintage kamer in Glin
In een avondje pub hadden we wel zin
Maar tot onze smart
Stond de muziek knetterhard
Dus veel slapen zat er niet in.
(Illustratie bij dat vintage:
Het was een leuke plek, alleen dus helaas erg gehorig.)
Tot onze verrassing reageerden een aantal mensen ook met limericks – we ontdekten geheel nieuwe kanten aan onze volgers! Erg grappig.
We zijn uiteindelijk drie nachten in Limerick gebleven, het langst van alle plekken. Mijn hoofd ging helemaal in dichtvorm denken! Zo zie je maar: juist afwijken van plannen levert bijzondere dingen op.
In mijn eerste terugblikpost op de vakantie had ik het al over de Ierse en tweetalige bordjes, ik zette ook nog een paar andere op de foto. Het is een nogal lukrake verzameling, gewoon voor de lol.
Om te beginnen deze, die nogal veel betekenis had omdat we de eerste dagen in Ierland kampten met knetterharde tegenwind:
Waren ze maar cross, ze kwamen recht van voren!
Dit vond ik een grappige, bij de deur van een huis in Westport waar ze plantjes verkochten:
Ook hier moest ik om gniffelen:
We hadden net koffie gedronken in dat hotel in Ennis, toch leuk dat dat een link met James Joyce had, maar ik moest lachen om de spelfout net op zo’n literair bordje: het moet its place zijn in plaats van it’s, als spellingsprobleem overigens het Engelse equivalent van onze d’s en t’s.
Ierland komt op sommige reizigers over als nogal vol met bordjes. Ik vond dat niet extreem, op een heel enkele keer na, zoals hier, in Noord-Ierland, op het toilet van een andere plek waar we koffie dronken en waar ze kennelijk nogal veel last hebben van nattigheid op de vloer:
Mij viel op dat er nog veel corona-waarschuwingen te zien waren, zoals deze:
Geen idee of dat nog steeds zo leeft daar of dat het verouderde borden zijn, nog niet vervangen. Niemand trok zich er wat van aan overigens.
Dit was voor mij een bijzondere: wij hebben overnacht in een B&B waar ook een trainingscentrum bij was – Pyramid! Toffe plek trouwens, aanrader!
In Tipperary kwam ons eigen woonplaats dichtbij. We hebben daar gekampeerd bij een appelkweker wiens ouders in de jaren zestig vanuit ons buurdorp Biezelinge naar Ierland zijn geëmigreerd:
En tot slot kwamen we op de terugweg door Frankrijk langs een Frans-Vlaamse versie van ons eigen dorp, la grande nogalliefst:
Met dit soort dingen kan ik me op fietsvakantie goed vermaken!
Ik was in augustus weer eens fietsen: via Engeland naar Ierland, daar drie weken getoerd, terug via Frankrijk en België. Het was een avontuurlijke tocht die me goed heeft gedaan. Ik ga hier in drie delen terugblikken: op het Iers, op de andere bordjes, en op de creativiteit die een bezoek aan Limerick losmaakte.
De mooiste dag was er eentje in Connemara, dat had meerdere redenen, maar eentje was: daar heb ik volop Iers gehoord. Ik was daar heel benieuwd naar. Ik had het Gaelic eerder in Ierland niet gehoord en in Schotland alleen gesproken door een paar bejaarden, maar dat was lang geleden en in Ierland was ik niet eerder in de Gaeltacht geweest: het gebied waar Iers de voertaal is. Lééft het daar nou echt nog?
Toen we de Gaeltacht infietsten, spitste ik meteen mijn oren. Ik meende in de supermarkt al wat te horen, maar even later in de pub: jawel hoor, luid en duidelijk! Het ging er vrij verhit aan toe, volgens mij hoorde ik zelfs een paar keer focking erin, dus dacht ik meteen: springlevend, dat Iers!
Even later raakten we aan de praat met een man uit de buurt die Iers als tweede taal had geleerd, naar de Gaeltacht was verhuisd en er met de taal ook zijn brood had verdiend, namelijk als vertaler bij de EU. Omdat Iers de officiële eerste taal is van het land, moet alles bij de EU in elk van de andere talen vertaald kunnen worden, en terug. Daar verdienen dus zo’n 200 vertalers (als ik dat goed gehoord en onthouden heb) hun brood mee. Ik had me dat niet zo gerealiseerd, keek er wel even van op. De Gaeltacht heeft namelijk slechts zo’n 200.000 inwoners. Mag wat kosten, dacht ik, zeker als je je bedenkt hoe weinig mensen EU-stukken lezen, en dat degenen die dat in Ierland doen, ook allemaal perfect Engels beheersen.
Maar ik realiseerde me ook algauw dat je moet oppassen met het aanleggen van zulke kwantitatieve normen, want wat is dan de grens? Het Iers heeft een grote kwalitatieve waarde. Daar zei onze gespreksgenoot ook wat over. Het Ierstalige onderwijs zit nogal in de lift, in het hele land, dus ook buiten de Gaeltacht. Dat wordt gestimuleerd – dat was me al opgevallen: de Ierstalige scholen zagen er verzorgder uit dan de gewone nationale scholen. Maar ouders kiezen er ook voor, om, zo zei hij, hun kinderen iets te geven wat ze zelf niet hebben gekund en wat hen door de Engelsen is afgenomen. Dat gold voor hemzelf ook: hij belde even met zijn zoon. In het Iers.
Het viel me vaker op: de Ieren zijn zich zeer bewust van hoe veel de Engelse overheersing kapot heeft gemaakt van wat ooit hun cultuur was. Je kon voor het spreken van Iers naar de strafkampen van Australië gestuurd worden. Om maar één ding te noemen.
In dat licht verbaasde het me nog dat niet alle Ierse steden en dorpen toen een Engelse naam gekregen hebben: meestal is de Engelse naam de Engelse spelling van het Ierse woord, zoals bijvoorbeeld Kilkenny – Cill Chainnigh. Wel zijn er in het oosten meer Engelstalige plaatsnamen waar het Iers sterk van afwijkt, zoals Wexford/Loch Garman en Waterford/Port Láirge. Allebei die Engelse namen zijn overigens van Viking-origine. Een paar Engelse namen zijn later wel in het Iers omgezet – logisch dat de Ieren af wilden van Kingstown (nu Dún Laoghaire).
Terug naar de dag in de Gaeltacht. Ik hoorde het Iers ook later die dag nog, ook bij werklui bijvoorbeeld. Dat we het gebied in waren gefietst, was te zien aan de richtingborden: die zijn daar eentalig Iers. Dat schijnt tot veel verwarring te leiden bij toeristen, want ineens ben je niet naar Rossaveal onderweg, zoals wij, maar naar Ros a’ Mhíl. Nouja, elders stond dat Ros a’ Mhil er ook wel op, want alle officiële én veel officieuze borden zijn tweetalig. Maar Rossaveal is in de Gaeltacht ineens foetsie. Best een radicale keuze!
Dankzij de tweetalige borden heb ik veel Iers gezien met de vertaling erbij. Dit werd zodoende voor ons op de fiets een gevleugelde uitdrukking:
En ik pikte ook het woord voor fietser op, ‘rothar’:
Hoe je het uitspreekt, weet ik niet – van Go mall maakten we maar wat. Ik weet wel een paar grammaticale dingetjes van de Keltische talen, die allebei met dit bordje te illustreren zijn:
In phríosúin is prison te herkennen, en anders dan in het Engels staat dat achteraan, want Keltische talen zijn strikt ‘kern voorop’. Dus als het om een straat gaat, zoals hier, staat straat, bóthar, voorop. Net zoals de plaatsnamen bijvoorbeeld beginnen met Bally- en Dun– waar die in de Germaanse talen eindigen op -stad en -fort. En die voor ons gekke h in phríosúin is een naamval: verbuigen doet het Iers door het veranderen van de eerste klank (medeklinkermutatie).
Ik heb dus één dag kunnen luisteren, en verder mijn ogen uitgekeken op het Iers. Ierland is een prachtig land, en voor taalkundigen extra interessant!
Het heeft in de Nederlandse media die ik volg maar weinig aandacht gehad, zelfs niet in de regionale: in de herziene canon van de Nederlandstalige literatuur is voor het eerst een kinderboek opgenomen en dat is Pluk van de Petteflet, van Annie M.G. Schmidt – die hier in Kapelle geboren is. Ik las het op het Vlaamse nieuws. Het enige wat ik verder las over de nieuwe canon, was zurig (voorbeeld) – ach ja, zoiets doe je nooit goed.
Grappig: ik vind Pluk inderdaad geweldig. Het is het enige boek van Annie M.G. Schmidt dat ik in meerdere edities heb. Ik heb nog mijn oude boek van vroeger, kreeg het een keer in het Frans, en heb het onlangs in het Duits gekocht met het oog op onze gasten van Vrienden op de Fiets. Er staat een heel rijtje van haar werk in onze gasten- en logeerkamer.
Pluk in het mooiste fietstunneltje van heel Nederland: onder het station van Kapelle
Klein leuk weetje: er zijn hier in het dorp plannen voor een Annie M.G. Schmidt-museum met lunchroom, in haar geboortehuis. Binnenkort begint de crowdfunding – hopelijk gaat dat lukken!
Sinds ik mij voor een vak dat ik in Leiden gaf verdiepte in songteksten, vind ik dat een interessant onderwerp. Onlangs verscheen op Neerlandistiek een mooie aanvulling op de theorie van toen, namelijk over de titel van een popliedje. De titel is de productpresentatie. Belangrijkste succesfactoren zijn: kort, met een balans tussen herkenbaar en origineel (= opvallend), herhaald in het liedje of zelfs binnen de titel. Ik herken dat allemaal meteen, maar ik had me niet eerder gerealiseerd hoe belangrijk een titel – inderdaad – is.
En nu ik toch over songteksten bezig ben: ik had hier nog niet gemeld dat Yke Schotanus, die ik toen in 2019 sprak en van wie ik een artikel gebruikte, ondertussen is gepromoveerd. (Nouja, ondertussen is niet helemaal het goede woord, het was al in 2020.) Zijn onderzoek ging over de wisselwerking tussen tekst en muziek, bijvoorbeeld de manier waarop de muziek aandacht kan vestigen op iets in de tekst (foregrounding). Precies daarover ging het toen in dat vak ook, maar dat is niet toevallig natuurlijk.