Ik had het hier eerder al over Tamara de Reus, een wat mij betreft veelbelovende jonge schrijfster. Ik las recentelijk nog een mooie facebookpost van haar, over hoe ze schrijven ervaart: OMHAALPOESPASHEISAGEDOEROMPSLOMP. Ook weer een tip van Verena van de Tekstnet-intervisie, en ook weer raak geformuleerd. Het gaat er onder andere over dat schrijven niet zomaar het op een rijtje zetten van bestaande gedachten is, maar dat je die gedachten moet bewerken, je moet er wat van máken. Dat is schrijven – en dat kost concentratie en moeite. En dat geldt ook voor zakelijk schrijven, al gaat het daar niet zozeer om gedachten, maar om inhoud/data/feiten/gegevens.
Categorie archieven: Leestips
Tekstblad verschenen
Tijdens mijn vakantie is het nieuwe nummer van Tekstblad verschenen, nummer 3 van jaargang 21, met daarin mijn artikel over zakelijk lezen, gebaseerd op de scripties van Dorien en Kiki. In het artikel wil ik laten zien dat wat zakelijke lezers dénken dat ze doen en vinden dat ze moeten doen (‘alles lezen en onthouden’) niet aansluit bij hoe ze daadwerkelijk lezen: sterk bepaald door een leesdoel dat verschilt per situatie. Leuk dat het artikel er nu is, en ik kreeg er via Twitter al een paar mooie reacties op!
In hetzelfde nummer staat ook nog een interessant weetje in een artikel van Rob le Pair over klachtentweets: als je je tweet begint met het aanspreken van de organisatie, dus de twitternaam @organisatie op de eerste plek, krijg je vaker een reactie dan wanneer @organisatie verderop in de tweet staat. Enerzijds is dat gek, want juist bij verderop zien alle volgers de tweet en heeft een klacht dus een groter publiek. Maar kennelijk voelen organisaties zich meer persoonlijk aangesproken bij voorop, en dus ook meer geroepen om te reageren. Het artikel besluit met een terechte oproep aan organisaties om ook aan de ‘verderop’-tweets aandacht te geven.
Schrijfmisdaden
Via de (besloten) LinkedIn-groep van oud-McKinsey-communicatiespecialisten bereikte me dit overzicht van tien zakelijke schrijfmisdaden. Ik vind het wel leuk; meestal zijn die ’top tien’ dingen nogal afgezaagd, maar hier zitten er tussen waar het maar weinig over gaat, zoals die eerste over schrijven voor je baas. Dat hoor ik wel van schrijvende professionals: dat de ‘hobbel’ baas moeilijker te nemen is en dus belangrijker dan de uiteindelijke lezer.
Leestip: twintiger
Vorige week was er weer een bijeenkomst van onze Tekstnet-intervisiegroep. We houden ons bezig met de vraag wat een tekst ‘goed’ maakt. Ter illustratie had Verena een link doorgestuurd die ik hier graag doorplaats, want ik vond die tekst inderdaad jaloersmakend goed geschreven – sowieso, maar helemaal gezien het feit dat het om een ’twintiger’ gaat: http://www.detwintiger.nl/werkloos/werken-bij-de-ns-dag/
En wat maakt die tekst goed? In elk geval het taalspel, met de lange zinnen (veel snelheid daardoor), de hoofdletters, zo’n vondst als één. voor. één. Daarnaast inhoudelijk:de mix van humor, eerlijkheid en herkenbaarheid, met rake typeringen die me plaatsvervangende jeuk geven, zoals die NS-professional met Prezi, die zie ik zó voor me, of het ‘individueel WELKOM! heten met exact dezelfde woorden’- urgh, ja!
Tamara de Reus verdient het om niet te lang werkloos te zijn dan wel bij de Hema te werken!
Vrijdagmiddaglinks
Weer eens even twee waardevolle links, zo op de vrijdagnamiddag:
- Ik heb al vaker verwezen naar het weblog Slidemagic; onlangs had Jan Schultink er een waardevolle post over hoe je een ‘slidument’ maakt, dus een rapport alsof het een presentatie is, of een presentatie zonder jou erbij. Bottom line: ga ervan uit dat de lezer een ongeduldige doorklikker is. Eerder al had hij een aanverwante post over lezen versus kijken.
- Wout Sorgdrager heeft op zijn weblog een herkenbaar stuk over de weerbarstigheid van schrijftrainingen (‘zo doen we dat hier niet’). Eronder staat mijn recente Tekstblad-artikel vermeld, dat vind ik een eer. Dat artikel heeft me sowieso al flink wat reacties opgeleverd van tekst-collega’s, vooral dat ze het eerlijk vinden én herkennen. Erg leuk!
Schrijven als een sandwich
Via de (besloten) LinkedIn-groep van oud-McKinsey-communicatiespecialisten bereikte me de link naar een artikel waarin het piramideprincipe wordt vergeleken met een sandwich. Ik vind het wel een geslaagde uitleg, al zou ik graag het vlees vervangen door kaas. Het artikel betoogt vooral dat je over een complex onderwerp zo in één keer verschillende lezers kunt bedienen. Altijd leuk om dat van een ander te horen!
PROA: mooi hulpmiddel, maar schrijf liever piramidaal
Bij een van mijn huidige opdrachtgevers werken ze met PROA, een ‘krachtige en overtuigende adviesaanpak’ – althans, dat is de ondertitel van het boek erover dat ik maar eens gelezen heb, want ik was wel benieuwd. Ik kende het nog niet en ik hoorde dat het een model is voor adviserend schrijven.
Mijn indruk van Wat is nu eigenlijk het probleem is dat PROA dat laatste niet is: ik vind het geen geschrikt model voor adviserend schrijven. Het lijkt me wel een nuttig analysemodel dat adviseurs kan helpen om helder te krijgen wat precies het probleem is dat ze helpen op te lossen. PROA staat voor Probleem-Risico-Oorzaak-Advies en door die stappen bewust te zetten kun je als adviseur het eigenlijke probleem opsporen en oplossen en voorkom je dat je bijvoorbeeld aan symptoombestrijding doet.
Ik vind het dus inderdaad een krachtige adviesaanpak, maar geen schrijfrecept – terwijl het dat wel wil zijn. Ik kijk natuurlijk door een bril die sterk is beïnvloed door het piramideprincipe. Die opdrachtgever wil daarnaar overstappen en dat lijkt me terecht. Daar zijn twee redenen voor:
- Het piramideprincipe zorgt voor grotere lezergerichtheid. Door te presenteren met het advies aan het eind (de A van PROA) duurt het lang voordat de lezer/klant het antwoord op zijn adviesvraag te horen krijgt. PROA houdt de klant aan het lijntje, op dezelfde manier als de methodologische, academische volgorde dat doet. Klanten roepen een adviseur in om een probleem op te lossen, dus voor de A, en een adviseur moet het PRO-werk goed doen, maar geef die klant eerst maar de A, zou ik zeggen – daar help je hem mee. Het piramideprincipe heeft daarom een sterke voorkeur voor ‘hoofdboodschap voorop’ (zie verder paragraaf 2.2 van Adviseren met perspectief over de voors en tegens van ‘hoofdboodschap voorop’).
- Het piramideprincipe zorgt voor stevigere argumentatie voor het advies. Het advies als zodanig is in PROA niet onderbouwd en ik vind het daarom ook niet altijd zo overtuigend. Het moet logisch voortvloeien uit de O, maar die logica is niet zichtbaar. Ik zie dat in de teksten van die opdrachtgever, en ook een voorbeeld op p. 90 vind ik op dit punt onvoldoende overtuigend.
Het voorbeeld in het boek gaat om een probleem in de managementinformatie, waarvan de oorzaak is dat ‘de controllers niet vaardig genoeg zijn om de informatie te analyseren’. En dan volgt het advies: ‘Wij adviseren om de controllers een training aan te bieden, waarin zij leren de financiële informatie te vertalen naar de wensen van het management’. Ik denk dan: hoezo een training? Enerzijds denk ik dat omdat het mijn eigen vakgebied betreft, waardoor ik weet dat trainingen vaak een doekje zijn voor elk bloeden in een organisatie, met een twijfelachtig rendement. Anderzijds denk ik dat omdat ik als lezer behoefte heb aan onderbouwing van dit advies. Samen komt dat erop neer dat ik behoefte heb aan argumentatie voor het advies. Zijn er bijvoorbeeld andere organisaties die met een training dit probleem doeltreffend hebben verholpen? Dat zou me helpen te overtuigen. Nu denk ik: verkoopt deze adviseur soms ook trainingen?
Voor mijn gevoel start het overtuigen pas bij het geven van het advies, terwijl het er bij PROA eindigt. Dat is onbevredigend, en PROA lapt zo bovendien eeuwen nadenken over overtuigingskracht (de oude Grieken begonnen daar al mee) aan zijn laars. Het piramideprincipe begint daar juist: op het advies volgt een waarom-vraag, en zo werk je aan de onderbouwende argumentatie.
Neemt niet weg dat het goed kan zijn om een heldere analyse te maken van het probleem, alvorens een oplossing te bedenken. Veel oplossingen zijn immers voorbarig. Als je PROA ziet als stappen van een adviestraject, zou je voor de P, de R, de O en de A allevier een aparte piramide kunnen maken, die je op verschillende momenten bespreekt met de klant, zodat je de uitkomsten van de analysestappen gezamenlijk vaststelt. PROA is dus zeker een nuttig analysemiddel, maar schrijf en presenteer liever klantgericht dan analytisch.
Politieke stijlkeuzes systematisch onderzocht
Afgelopen donderdag was ik bij de promotie van Maarten van Leeuwen in Leiden. Leuk om daarbij te zijn – aangezien ik af en toe college geef in Leiden, ken ik Maarten als collega, en bovendien zijn we wetenschappelijk aan elkaar verwant: we delen een promotor, Arie Verhagen. Vandaar dat ik Maartens onderzoek, weliswaar vanaf de verre zijlijn, gevolgd heb, en uitkeek naar zijn proefschrift en promotie. Hier een verslag, en dat is ook bedoeld als reclame voor het boek, Stijl en politiek geheten.
Er was nog een tweede reden waarom ik naar de promotie uitkeek, en dat is omdat ik Maarten graag over zijn onderzoek hoor praten. Hij doet dat prettig, aansprekend en helder; hij deed dat donderdag ook weer in zijn lekenpraatje. Hetzelfde kan ik zeggen over hoe hij erover schrijft. Wat dat betreft stelde het proefschrift niet teleur: ook dat is zeer leesbaar.
Dat leesbare zit hem deels in de boeiende inhoud: niet alleen is er die inhoudelijke verwantschap, ook is zijn onderwerpskeuze pakkend. Het boek gaat namelijk over parlementaire toespraken van Wilders (die vooral), Vogelaar en Pechtold uit de laatste jaren, dus dat is actueel en herkenbaar materiaal.
Het leesbare zit hem ook in de – zeker voor een proefschrift – prettige stijl. Het zou interessant zijn om te kijken welke kenmerken van Maartens schrijfstijl die toegankelijkheid bewerkstelligen. ‘Toegankelijk’ is immers een globaal oordeel, in welke stijlkenmerken wordt dat concreet, en hoe verschillen die van andere, meer weerbarstige proefschriften? Zo’n vraag stel ik wel eens in trainingen, als iemand een globaal oordeel geeft over de leesbaarheid van een tekst. En precies die vraag staat centraal in Maartens onderzoek. Niet van zijn eigen proefschrift natuurlijk, maar van die toespraken.
Maarten pakte de zaak systematisch aan. In de eerste plaats baseerde hij zich niet op zijn eigen intuïtieve oordeel over de toespraken, maar op wat daarover gezegd werd door anderen, bijvoorbeeld in de parlementaire pers. Vandaar de keuze voor dit genre: daarover zijn globale oordelen vrijelijk beschikbaar.
Vervolgens ging hij aan de hand van een checklist na of een contrast in globaal oordeel ook zichtbaar was in de stijlkeuzes. Daarbij ging het niet om woordkeuze, zoals Wilders’ knettergek of kopvoddentax, maar om subtielere grammaticale (zinsbouw-)keuzes.
De contrasten waren:
- Wilders als heldere spreker tegenover Vogelaar als wollige, in het ‘knettergek’-debat
- Wilders als man van het volk met afstand tot de Haagse politiek, versus Pechtold als ras-politicus met juist wat afstand tot gewone mensen, in de Algemene Beschouwingen van 2008 en 2009
- Wilders in de loop van zijn politieke carrière, waarin hij als steeds radicaler gezien wordt, vooral sinds 2007.
Inderdaad bleken deze contrasten in globale oordelen te relateren te zijn aan stilistische keuzes. Waar Pechtold bijvoorbeeld in typisch Haags jargon praat (‘Als je herprioriteert en intensiveert, geef dan ook aan waar dat vervolgens weg wordt gehaald’) laat Wilders geen kans onbenut om naar ‘de kiezers’ en ‘de mensen in het land’ te verwijzen.
Eén van de meest opvallende stijlkeuzes is het gebruik van hoofd- en bijzinnen om een perspectief te presenteren: ‘ik vind dat X’ of ‘iedereen weet dat X’ . In de loop van zijn carrière is Wilders steeds stelliger geworden: hij gebruikt steeds vaker alleen maar X, zonder zo’n aanloop. Hij presenteert zodoende zijn mening steeds meer als feit en laat steeds minder ruimte voor discussie. Vogelaar daarentegen kan weinig zeggen zonder ‘ik vind dat’ of ‘het lijkt mij dat’ ervoor, en dat bepaalt waarschijnlijk mede de wollige indruk.
Het proefschrift heeft nogal wat media-aandacht gekregen. Dat is leuk natuurlijk, al is er ook wat tenenkrommends bij. De kop boven het artikel in de NRC luidde bijvoorbeeld ‘Wilders’ boodschap zit verborgen in de bijzin’ (15 april) – nee juist, niet. Een deel van de aandacht was ook laatdunkend, alsof Maarten open deuren intrapt. Tsja. Ik kan me voorstellen dat het zo kan lijken, omdat het onderzoek niets anders doet dan die al bekende en algemeen gedeelte globale indrukken bevestigen. Ja, we wisten al dat Wilders radicaliseerde. Maar om te laten zien dat die radicalisering systematisch samenhangt met subtiele talige keuzes, dat had nog niemand gedaan, en dat wisten we echt nog niet, hoor. En zo is een intuïtief vermoeden ‘gepromoveerd’ qua type kennis naar het wetenschappelijke domein. Zo gaat dat wel vaker met onderzoek. En zeker in de taalwetenschap: iedereen voelt dat allemaal wel al zo’n beetje aan. Maar om het echt zichtbaar te maken, dat vergt jaren werk.
En we wisten echt heus nog niet dat, om maar iets te noemen, zelfs aanloopjes als de tweede die ik hierboven noemde, ‘iedereen weet dat…’, ontbreken in Wilders’ latere stijl, of ten opzichte van Vogelaar. Je zou immers denken dat hij daarmee zijn stijl juist stelliger maakt. Maar dat is dus niet zo. Zelfs dat soort ogenschijnlijk versterkende inbeddende zinnen vergroten de discussieruimte: zelfs ‘het is zeker dat X’ is ‘zwakker’ dan alleen maar X. Voor mij is dat één van de meest vernieuwende inzichten uit het boek, en zelfs bijna reden om nog eens naar mijn eigen oude data te gaan kijken, want ook ik heb onderzoek gedaan naar dat soort aanloopjes, maar dat in de lijdende vorm (‘er kan gesteld worden dat…’). Overigens werd Maarten precies op dit punt wel stevig aan de tand gevoeld donderdag!
Wat heb ik hier verder aan voor mijn dagelijkse praktijk? Vooral dat het stellen van die vraag van hierboven, namelijk die naar welke stijlkenmerken een globale indruk bepalen, een zinvolle vraag is. Misschien wel een vraag die je als schrijver moet stellen, bijvoorbeeld als je lezer je tekst ‘wollig’ zegt te vinden. Het is dan vooral goed om je stijl te contrasteren met die in een tekst die die lezer wel goed (minder wollig) vindt. Zo kom je ‘wolligheid’ op het spoor, en kun je er dus wat aan doen. Als je dat wilt!
Tweeluik goede boeken deel 2: het beste stijlboek
Het tweede goede boek uit het tweeluik: The sense of style. T
he thinking person’s guide to writing in the 21st century is voor tweederde het beste boek over stijl dat ik ooit gelezen heb. Die andere derde, die gaat eigenlijk niet over stijl, maar over goed/fout-kwesties. Die heb ik doorgebladerd en dat was best leerzaam en vermakelijk, maar soms ook iets ver van mijn bed omdat het over Engels gaat. En correctheid vind ik sowieso minder interessant dan stijl in engere zin.
In de eerste tweederde van het boek benadrukt Pinker iets waar ik het zeer mee eens ben maar wat ik nooit ergens zo helder uitgelegd heb gezien: dat stijl lijdt onder de curse of knowledge, de neiging van mensen om aan anderen een te groot deel van onze eigen kennis toe te schrijven. Als iets voor jou dagelijkse kost is, kun je je bijna niet voorstellen dat een ander er niks van begrijpt. Voor schrijvers betekent dat dat zij geneigd zijn om hun lezers te overschatten. Vandaar dat ze hen overladen met lange, ingewikkelde, impliciete en abstracte zinnen. Voor henzelf zijn die geen probleem. En dat dat voor de lezer anders is, dat komt niet bij hen op. Voilà, het probleem van schrijven in een notedop. Niet alleen qua stijl, maar ook qua structuur en inhoud.
Pinker slaat de spijker op zijn kop, en doet dat op meeslepende, heldere, doortimmerde en humoristische wijze (leuke cartoons!). Hij laat daarmee ook zien waarom standaard schrijfadviezen en -oefeningen zo weinig effect hebben: je kunt daaruit wel leren dat je de lijdende vorm en de naamwoordstijl moet vermijden en verbindingswoorden moet gebruiken, maar waarom zou je, als je inschat dat de lezer je toch wel begrijpt? Het échte probleem zit dieper dan in het herformuleren van zinnetjes. Als je de lezer maar écht voor ogen hebt en niet overschat, lost veel zich op.
Ik denk dat Pinker ook wel een beetje in zijn eigen valkuil stapt in hoofdstuk 4, als hij daar een stoomcursus generatieve grammatica geeft. Mij lijkt die niet te volgen voor lezers zonder taalkundige bagage, en het is ook niet nodig voor fatsoenlijk schrijven om precies te kunnen ontleden. Ik vergeef dat Pinker graag – daarvoor dacht ik te vaak ‘ja, precies, zó zit het’ tijdens het lezen.
En daarvoor leerde ik er ook te veel van. Om maar iets te noemen: ik weet voor mijn eigen schrijven dat ik op moet passen met voor elk bijvoeglijk naamwoord heel of zeer zetten. Dat geeft inflatie aan die termen, als niks gewoon ‘groot’ is, maar meteen ‘heel groot’. Pinker legt dat anders uit, dat was nieuw voor mij en het klopt, denk ik: als je ‘groot’ zegt, is dat absoluut; maak je er ‘heel groot’ van, dan is er ineens een schaal van grootheid. Dat maakt ‘heel groot’ dus relatief, en juist zwakker dan alleen ‘groot’. Want als iets ‘heel groot’ is, dan kan het vast ook nóg groter, maar bij ‘groot’ hoeft dat niet zo te zijn. Aha, vandaar dat een stijl zónder al die heel’s en zeer’s erin krachtiger is!
Met dat soort inzichten en lessen staat het boek vol. Het is geen makkelijke kost voor schrijvende professionals, maar als je je (heel) grondig wilt verdiepen in stijl, open staat voor een (zeer) genuanceerd en goed onderbouwd betoog over wat ‘goed schrijven’ is, en er niet tegenop ziet om 300 (alles behalve de noten e.d.), 185 (minus dat correctheidsgedeelte) dan wel 125 (minus het ontleden) Engelse pagina’s te lezen, dan raad ik het van harte aan!
Tweeluik goede boeken 1: de sturende kracht van taal
Deze en de volgende post vormen een tweeluik over goede boeken. Niet alleen las ik ze direct achter elkaar en werd ik blij van zo veel moois, ook hebben ze nog met elkaar te maken in de zin dat de schrijver van het 
ene boek me het andere boek had aangeraden. Want ik ken de schrijver van het boek van vandaag, en hij mij dus, ik word zelfs bedankt in het voorwoord (graag gedaan), en dat maakt dat ik een licht ‘wij van wc-eend adviseren…’-gevoel krijg, alsof ik reclame maak voor mezelf.
Het is ook nog eens zo dat Ronny Boogaart (want die is het) en ik een wel heel vergelijkbare achtergrond hebben: we komen allebei uit Zeeland (niet dat dat er voor dit boek veel toe doet, al komt Zeeland er wel in voor), we komen uit hetzelfde wetenschappelijke nest (de VU), en Ronny is universitair docent bij de vakgroep in Leiden waar ik wel eens inval om college te geven. Dus ja, nogal wiedes dat ik zijn boek leuk vind: ik deel Ronny’s kijk op taal.
Maar los van dat alles: Een sprinter is een stoptrein zonder wc. De sturende kracht van taal is ook écht leuk. Het is een soort Paulien Cornelisse (nee, dat is helemaal géén familie, ze heeft een -se te veel). voor gevorderden. Daarmee bedoel ik dat het een boek is voor mensen die graag nadenken over hoe taal werkt, die zich wel eens verwonderen over hoe gek we dingen eigenlijk zeggen (dat ‘open op maandag’ betekent dat die kapper ook op andere dagen open is, maar ‘open op woensdag’ juist alleen die dag), die het leuk vindt om daarover te lezen met ook nog eens af en toe een komische noot (ik moest vooral erg lachen om de gedachte dat de regering zou kunnen zeggen dat ze zich níet bezig houdt met smurfen, in het hoofdstuk over ontkenningen).
Boogaarts hoofdstukken zijn langer en zijn analyse gaat wat dieper de taalkunde in dan die van Cornelisse, overigens zonder ingewikkeld te worden. Voor niet-taalkundigen met een beetje goede wil moeten de stukjes prima te volgen zijn (denk ik, maar dat is voor mij lastig in te schatten).
Als je een beetje indruk wilt krijgen van de inhoud: ik postte hier al eerder over de radio-praatjes die Ronny hield over zijn boek. Waar het vooral om gaat, is dat het in communicatie niet gaat om de letterlijke betekenis van je woorden, maar om de sturing die je daarmee geeft aan de gedachten van de ander. ‘Bijna een miljoen kijkers’ is bijvoorbeeld letterlijk gezien evenveel als ‘Nog geen miljoen kijkers’, maar in de eerste formulering vraag je de ander een positieve conclusie te trekken (‘best veel!’), in de tweede een negatieve (‘hmm, jammer’).
‘Taal is nooit neutraal’ zijn dan ook de eerste woorden op de achterflap, en dat is een hartstikke relevant inzicht, ook voor schrijvende en presenterende professionals. Met alles wat je doet in taal, stuur je. En daar kun je je maar beter bewust van zijn, zodat je je lezer/publiek in de gewenste richting kan sturen. Een stoptrein is een sprinter zonder wc maakt máákt je daarvan bewust.
Daarom: van harte aanbevolen. En je kunt je er sowieso geen buil aan vallen, want het boek kost nog geen tientje! Dat is voor 140 vermakelijke en interessante pagina’s een uitmuntende prijs-kwaliteitverhouding.