Ter gelegenheid van de Boekenweek schreef Paulien Cornelisse een essay: Hèhè. Over wat we zeggen zonder dat we het doorhebben. Ik hoorde haar erover praten in een podcast, dat was leuk en interessant, en dus wilde ik het boek ook wel hebben. Aankoop en lezen gingen vlot: het lag in de boekwinkel op een grote stapel bij de kassa, en ik had het snel uit.

Het boek is óók leuk en interessant, maar voegt eigenlijk net iets te weinig toe aan de podcast. Nou is dat niet zo erg, want het boek kost € 5,25 en daar kun je niet zo heel veel van verwachten  natuurlijk. Het is bovendien voor dat geld mooi en opvallend uitgevoerd: knalroze op snee. Bovendien zit er iets in wat je pratend niet kunt doen: voetnoten, sommige daarvan speels.

Cornelisse heeft zich tijdens een jaar docentschap met Engelse studenten Nederlands over de ‘kleine woordjes’ gebogen, in jargon modale partikels. In het Nederlands zijn die nogal frequent en ze zijn voor leerders van onze taal lastig onder de knie te krijgen. Als je ons zelf vraagt naar wat ze betekenen of waarom we ze gebruiken, blijven we het antwoord schuldig.

Samen met de studenten doet Cornelisse observaties, en ze bespreekt ook onderzoek. Want ja, modale partikels zijn heus ook al taalkundig onderzocht – in mijn tijd als promovendus waren ze best populair onder taalkundigen, volgens mij, en zo komt er ook nog een bekende van me in het boek voor. Maar naar hèhè niet, en daar besteedt Cornelisse dan ook wat uitgebreider aandacht aan. Het drukt een soort gezamenlijke evaluatie uit: dat je blij bent dat iets achter de rug is en goed is afgelopen, ‘dit hebben we weer gehad’. 

In de NRC-recensie krijgt Cornelisse ervan langs omdat niet alles wat ze schrijft klopt – wat ik ook had gesignaleerd. Maar ik had daarvan gedacht: ik vind dat ook niet heel erg. Dit is een essay ‘voor de leuk’ en om te prikkelen tot zelf nadenken en observeren. Het heeft geen wetenschappelijke pretenties. Als je je wil verwonderen over ons taalgebruik, is het beslist de moeite waard.

Van collega Marieke Bos kreeg ik een geweldige boekentip: Als, dan. Een logische roman van Janneke de Bijl. Ik moest dat boek inderdaad echt wel lezen, want er staan tekeningen in die recht uit mijn werk lijken te komen: heuse piramides. Dat heeft alles met die logica uit de ondertitel te maken. De hoofdpersoon in het boek, Eefje, studeert filosofie en houdt erg van de rechtlijnigheid van de logica en de argumentatietheorie.

Dat komt wel heel erg dichtbij. Ik vond het hilarisch om in een boek uitleg te lezen van het verschil tussen enkelvoudige, meervoudige en samengestelde argumentatie – iets wat ik zelf ook regelmatig uitleg. En dan dus compleet met de schema’s erbij.

Eén keer schoot ik in de lach toen ik las hoe een ander personage in het boek duidelijk de drogreden van het hellende vlak bezigde – iets wat ik mogelijk vooral opmerkte omdat het een paar hoofdstukken eerder over drogredenen was gegaan – en Eefje dat meteen erna ook zo benoemde. Dus ik las daar zomaar letterlijk mijn eigen gedachte, en dat was erg grappig.

Eefje komt sowieso wel een beetje dichtbij. Het gaat niet goed met haar op een manier die ik ergens wel herken. Niet zo precies in haar achtergrond en gedrag, en ze is ook duidelijk van een andere generatie dan ik, maar dat ze worstelt met angst en twijfel en dan steun ontleent aan de abstracte wereld van kennis en boeken, dat herken ik wel, en zeker ook uit mijn eigen studententijd. Ik vind het een rake typering van iemand die, zoals dat heet ’te veel in haar hoofd zit’. Ik had bij het lezen ook wel met haar te doen.

Het is dan ook helemaal niet zo’n vrolijk boek, ook al heeft het wel meer humor. Eefje heeft een rake manier van observeren en het boek leest lekker, in goed behapbare hoofdstukken. De opeenvolging van gebeurtenissen is ook ‘logisch’, althans, zo is de presentatie. Zo werd ik vlot maar dwingend meegevoerd in Eefjes toenemende gekte. Met een open einde ook nog, en dat stelt me bepaald niet gerust. Maar van zulke boeken houd ik wel.

Lieve de Wachter hoorde ik in de afgelopen jaren zinnige dingen zeggen over schrijven met generatieve AI. Ik keek daarom uit naar het boek dat zij met drie collega’s schreef: Wetenschappelijk schrijven in tijden van AI. Waar ik vooral benieuwd naar was: zou daar nou eens een heldere instructie in staan voor het schrijven van goede prompts? Daar had ik al eens naar gezocht, en nog niet iets nuttigs gevonden.

Die instructie is er inderdaad, al duurde het lang voordat ik die tegenkwam. Het is namelijk een bijlage, op p. 231-232. Dat is achteraan het boek, maar bovendien had ik er bij doorbladeren overheen gekeken. Het zijn maar twee pagina’s immers, en die zijn niet eens vol. Het is één tabel, met zes prompt-elementen, elk voorzien van korte uitleg en een of twee voorbeelden. De elementen zijn taak, rollenspel, stappen, context, doel en vorm.  ‘Als het zo simpel is…’ dacht ik. Kennelijk overschatte ik de moeilijkheid, of hoopte ik nog iets wonderbaarlijks nieuws te leren ofzo. Dit soort dingen wist ik eigenlijk al, al had ik zo’n net lijstje niet kunnen geven. Ik wil volgende volgende week ChatGPT iets laten schrijven als experiment (voor een workshop over AI namelijk), dat ga ik met deze tabel eens sytematisch aanpakken, kijken of het lukt (wordt vervolgd dus).

Dat die instructie achterin staat en niet op een prominentere plek, heeft er mogelijk mee te maken dat dit in de eerste plaats een leerboek is over academisch schrijven, met daaraan gekoppeld de mogelijke ondersteuning daarbij van grote taalmodellen. Het gaat dus veel over wetenschappelijk teksten in het algemeen, gericht op studenten, hun schrijfproces volgend. Dat heb ik slechts vluchtig bekeken.

De toevoegingen over AI hadden meer mijn interesse. Die zijn nuttig en helder. Het is uitleg met tips, voorbeelden en opdrachten. Vooral de voorbeelden vond ik leuk om te zien: daarin komt aan de orde wat ChatGPT ‘doet’ met een tekst, bijvoorbeeld als je vraagt passieven weg te werken. Dat wordt dan eerst te persoonlijk (al denk ik daarbij altijd ook wel stiekem: waarom is dat toch zo erg in de wetenschap?), dan komen de passieven toch weer terug, dan iets met men, dan weer te persoonlijk… het is nog niet makkelijk, net zoals dat het voor een schrijver en bloed is, en zeker niet appeltje-eitje. Je moet dus altijd zelf kritisch blijven. De AI-tool laten uitleggen wat er verandert kan helpen.

Zo laten de voorbeelden ook zien wat er niet kan met AI. De inleiding sluit daarbij aan, bijvoorbeeld door duidelijk te maken dat AI de gegenereerde tekst niet echt begrijpt, maar alleen statistisch genereert, en dat dat zo z’n beperkingen heeft. Daaruit vloeien algemene regels voor gebruik voort, zoals dat je altijd zelf kritisch moet checken of er klopt wat er staat. Belangrijk principe is ook dat goed gebruik van AI bij het schrijven iteratief is, dus dat je niet zomaar tevreden bent met het eerste resultaat, maar dat gebruikt om je prompts te verfijnen en zo de tool ’te leiden naar het antwoord dat je zoekt’ (p. 22). In goede handen kan generatieve AI zo tot uitstekende teksten leiden.

‘In goede handen’, schrijf ik bewust. Ook na dit boek blijft mijn beeld onveranderd: je moet nog steeds zelf goed kunnen schrijven om je AI-tool te begeleiden. Misschien moet je het zelfs nog wel beter kunnen dan voorheen, want je hebt er ook meta-vaardigheden voor nodig: de tekst beoordelen en er prompts over kunnen formuleren. Als je dat goed doet, neemt AI je wat werk uit handen. In mijn ogen zit dat vooral op het gebied van samenhang bewerkstelligen, samenvatten en afwerken (eindredactie). Maar om nou te zeggen dat iets goeds schrijven als geheel er sneller of makkelijker van geworden is – nee. Daarvoor zijn wetenschappelijke teksten, maar ook de teksten van schrijvende professionals, te complex.

Dit boek is de moeite waard, maar het is wel nog maar een begin. Het is nog een beetje te veel stukjes over AI aan een bestaand, traditioneel schrijf-lesboek vastgeplakt. Dat is zelfs visueel zo: de AI-gedeeltes zijn blauwe kaders met een symbool ervoor, los te knippen van de hoofdlijn van het boek. Maar dat snap ik: je moet en wil ergens beginnen; aan een boek als dit is behoefte – voor veel schrijfdocenten is de omgang met AI nog een hele uitdaging. Dan is dit een goed begin. Een volgende stap is meer integratie. Ik kijk daarnaar uit!

Vervolg op gister. Het tweede boek dat best een zware dobber was om te lezen was Wat nu!? van Thijs Homan en Rob Wetzels. Het gaat over de vraag die mij al langer bezighoudt (zie hier): hoe komen de grootschalige gedragsveranderingen tot stand die nodig zijn voor de toekomst van de planeet en onze maatschappij? Bij Homan volgde ik mijn opleiding over organisatieverandering en ik vind dat hij een originele en interessante kijk op veranderen heeft – die opleiding veranderde mijn kijk op mijn werk en de wereld. Die originaliteit blijkt in dit boek ook weer. Kern is – opnieuw – dat verandering niet maakbaar is van bovenaf, maar ontstaat in de gesprekken van ons allemaal.

Maar daarachter komen was ook weer hard werken, andersom dan in Prophet Song: de vorm hinderde mijn lezen.

Het begon ermee dat het boek flink wat slordigheden bevat op het gebied van spelling en interpunctie – iets wat ik wel van Homan kent, dat hij dat soort dingen niet belangrijk vind (de opleiding vond ik ook slordig). Ik ben bereid best wel wat door de vingers te zien, maar stijl schrijven waar het steil moet zijn, vind ik wonderlijk – heeft er geen redacteur naar gekeken?

Gaandeweg werd dat beter of wende het, maar toen ging iets anders steeds zwaarder wegen: in Wat nu!? Vind ik de informatiedichtheid veel te laag. Deels heeft dat ermee te maken dat ik Homans gedachtegoed ken, maar belangrijker is dat het boek wel erg meanderend geschreven is. Sowieso bouwt het op naar de conclusie, wat van wetenschappers te verwachten is (maar wel jammer), maar daarbij is de hoeveelheid tekst besteed aan terug- en vooruitblikken overweldigend. En die voegen allemaal niets nieuws toe.

Het gaat om paragrafen die ‘conclusie’ heten aan het eind van een hoofdstuk, maar die meer een samenvatting (resumé) zijn, getypeerd door de vele zinnetjes als ‘wat we in dit hoofdstuk hebben gezien is…’ en die eindigen met een vooruitblikkend stukje: ‘Dit alles geconstateerd hebbende, geven we in het volgende hoofdstuk een nadere beschrijving…’ (einde hoofdstuk 1). En dan begint dat volgende hoofdstuk (2) met ‘In het vorige hoofdstuk hebben we geschetst dat…’ en dat loopt dan een flink eind door. Dan komt ‘In dit hoofdstuk concretiseren we de analyse (…) en gaan we in op (…). We beginnen met…’ pas daarna komt het echt ter zake.

Ik werd er narrig van. Zó veel herhaling. Ik voelde me betutteld ook: alsof ik zelf niets kan onthouden en geen enkele relatie kan leggen.

Bij de hele tijd moeten vooruit- en terugblikken kunnen volgens mij twee dingen aan de hand zijn, of hun combinatie:

• Er is een probleem met de structuur. Zonder al die ‘lijm’ tussen de onderdelen van de tekst rammelt die uit elkaar. Mogelijk komt dat doordat de enige logica erin is: die van de associaties van de schrijvers. Want dat opbouwen naar de conclusie, dat is weliswaar gebruikelijk in de wetenschap, maar dan volgt de tekst de methodologische chronologie. Dat is hier niet het geval: het is geen verslag van onderzoek, het is eerder essayistisch geschreven. Een gedachtegang dus. Dat die voor lezers niet helder genoeg is, voelen de schrijvers wel aan, maar het probleem lossen ze op door met veel lapmiddelen de tekst samenhangend maken. Als lezer moet je zo’n structuur als die wel stap-voor-stap volgen, je kunt niet zelfstandig vooruit denken.
• Het komt voort uit een behoefte van de schrijvers om steeds de draadjes af te hechten (vergelijkbaar met ‘en toen kwam de olifant met z’n lange snuit en die blies dit verhaaltje uit’), plannen te maken voor het vervolg, en dan in dat vervolg een aanloopje nemen (‘startmotor’) om weer op gang te komen. Voor de lezer is dat onnodig. Die ziet bijvoorbeeld al aan het naderen van het einde van het hoofdstuk dat het er bijna op zit. Behoefte aan een startmotor heeft een lezer alleen na de onderbrekingen van het leesproces, maar die vallen niet per se samen met de tekst-eenheden. Lezers redden zichzelf dan: ‘waar ging het ook alweer over, even terugbladeren’. Een redacteur moet daarom bij dit soort neigingen genadeloos zijn.

Met een betere structuur (in elk geval logischer, liefst hiërarchischer en zo mogelijk piramidaal) en/of een stevige redactieslag had het boek minstens 20 % korter gekund. En dan was de waardevolle inhoud dus scherper uit de verf gekomen. Want inhoudelijk interessant, dat was het zeker. Daarom bedwong ik mijn ongeduld en las ik verder.