Interessant stuk op Neerlandistiek vorige week. Het gaat over het verschil in formuleren tussen de twee partijen in de oorlog tussen Israël en Gaza, ik citeer:

Aan Palestijnse zijde ‘vallen er doden’. Aan Israëlische zijde ‘hebben Palestijnse terroristen burgers vermoord’.

Dat verschil in framing interesseert me vanwege de rol van de lijdende vorm, het passief, erin, ooit mijn promotieonderwerp. Die constructie maakt het mogelijk om uit beeld te laten wie er verantwoordelijk is voor een handeling: ‘De burgers werden vermoord’. De term framing bestond toen nog niet, of was mij nog niet bekend, anders had ik er zo wel over geschreven. Ik heb de Critical Discourse Analysis (die in het artikel een beetje belachelijk gemaakt wordt) wel gebruikt, en toegepast op een veel onschuldiger domein: het landskampioenschap voetbal van Ajax. ‘Wordt er gescoord’ of ‘scoort Litmanen’? Dat verschilt per krant en hangt samen met aan wiens kant die krant staat, dus het NRC doet dat anders dan het Parool. Sindsdien doe ik er regelmatig aan, soms ook op dit blog.

Met het stuk op Neerlandistiek ben ik het grondig eens dat ‘er vallen doden’ geen passief is. Leken doen dat, ik leg in mijn trainingen wel eens uit hoe het zit. Maar een serieuze taalkundige mag zo’n fout echt niet maken.

Waar ik het echter niet mee eens ben, is dat de lijdende vorm een ‘onschuldige’ manier zou zijn om lange door-bepalingen achteraan in de zin te krijgen:

Als je ergens een passieve zin leest, hoeft dat helemaal niet te betekenen dat er doelbewust een stilistische kunstgreep is gebruikt om de verantwoordelijkheid af te schuiven.

Niet doelbewust, okee – maar framing is heel vaak helemaal niet doelbewust, daar gaat het juist om: dat je niet kunt formuleren zonder keuzes te maken hoe je de dingen weergeeft. Soms kan dat heel bewust, vaak is dat niet zo, maar dan is de manier waarop je formuleert nog steeds wel interessant.

Wat is die framing dan, ook met een lange door-bepaling? Ik heb daar in mijn proefschrift een boel over geschreven. De essentie voor nu is dat het verschil tussen actief en passief groter is dan de woordvolgorde – er is een subtiel verschil in betekenis. Daarvan geef ik in dat proefschrift dit voorbeeld:

• Hij werd door de bliksem getroffen
• De bliksem trof hem

Voel je ‘m, de personificatie van bliksem in de tweede zin?

Of deze:

• Hij werd door een auto aangereden
• Een auto reed hem aan.

In de tweede zin deed de auto dat meer expres dan in de eerste. Dit soort framing is heel algemeen als het over verkeer gaat, zie daarover Het recht van de snelste: we zien de daders niet als zodanig. Laat staan dat we hier een mens zouden noemen.

Dus als een taalgebruiker in een split second de keuze maakt tussen deze twee opties:

• Palestijnen vermoorden Israëlische burgers
• Israëlische burgers worden door Palestijnen vermoord (of: er worden….)

… dan maakt dat uit in het wel of niet neerzetten van die terroristen als menselijk en verantwoordelijk. En dat zegt wel degelijk iets over je wereldbeeld.

Inderdaad hoort moreel gedreven taalkundig onderzoek net uitgevoerd te worden. Maar dat geldt ook voor een kritische reactie daarop.

Ik lees altijd met interesse de nieuwsbrief van SIOO. Een tijdje geleden stond daarin een ‘white paper’ aangekondigd met als titel ‘Adviseurs zijn niet immoreel. De meeste adviseurs deugen’. Ik had wel drie redenen om die te willen lezen: ik werk met adviseurs, ik ben zelf adviseur, en ik heb gewerkt voor de firma die tegenwoordig gezien wordt als misschien wel de meest immorele van allemaal, althans in één geval: McKinsey (ik doel op de schokkende rol in de opioïden-crisis).

Ik heb de white paper inmiddels gelezen, interessant verhaal. Het leverde me één belangrijk inzicht op, met een haakje naar mijn eigen werk: één van de oorzaken van de beeldvorming van externe adviseurs als ‘immoreel’ is dat de adviseur vaak een andere diagnose stelt van het probleem van de organisatie van de organisatie zelf. Meestal is de vraag ‘platgeslagen’: in een survey bleek dat ongeveer twee derde van de adviseurs vindt dat ‘inkoop’ geen recht doet aan de complexiteit van het vraagstuk. Dan krijg je ofwel dat de adviseur aan de slag gaat op basis van de originele vraagstelling, maar dat helpt dan niet, of dat die eerst maar een ‘braaf’ voorstel doet om binnen te komen en vervolgens gaat afwijken van dat voorstel, om met het echte probleem aan de slag te gaan – maar dat overvalt de opdrachtgever ook dan. Dit speelt vooral bij de overheid, en al helemaal bij tenders.

Wat ik in de eerste plaats hiervan is hoe vragen bij mij binnenkomen. Standaard is dat: ‘doe ons maar een training’. Bij doorvragen gaat het soms om heel andere problemen, veelal rond leiding ven (voorbeeld) en sowieso is het rendement van een losse training zo ongeveer nul. Dus die vraag doet geen recht aan de complexiteit van het vraagstuk ‘beter schrijven’ en is inderdaad te plat of te smal. Ik kan gelukkig meestal zelf een voet tussen de deur krijgen en dat leidt dan tot een betere probleemdefinitie, meteen al of anders gaandeweg. Maar ik ben ooit wel eens bij een tender betrokken geweest waar nou eenmaal een boel trainingen waren ingekocht, terwijl er van alles loos was rond dat schrijven. Als onderaannemer was het leuk en interessant werk en verdiende ik er een aardig centje aan, maar als burger dacht ik wel eens: zonde van de publieke middelen. Maar ik zou daar niet zomaar een oplossing voor weten.

Ik herken de worsteling ook van schrijvende adviseurs, namelijk met de oorspronkelijke vraag of vragen. De ‘braven’ zijn geneigd zich daaraan te houden. Dat dat te ‘braaf’ is, daarmee confronteer ik ze wel eens. Ik herinner me een situatie waarin de opdrachtgever tien vragen had gesteld. Die één voor één beantwoorden, zo zei ik, lijkt meer op een proefwerk op school dan op een adviestekst. De uitdaging daar is dan om op zoek te gaan naar wat er ‘achter’ die tien vragen zit: de vraag achter de vraag. Waar zit die opdrachtgever écht mee? Bovendien zit er altijd tussen het stellen van de vraag en het beantwoorden ervan tijd. In die tijd kunnen zaken anders zijn komen te liggen. De kunst van goed adviserend schrijven is om een hoofdboodschap te brengen die nieuw, actueel en saillant is. Daar bedenk je dan de vraag bij – een soort omgekeerd proces. In de onderbouwing van de hoofdboodschap beantwoord je gaandeweg de ooit gestelde vragen, voor zover die nog relevant zijn. Zo schrijf je een tekst die op dat moment de opdrachtgever zo veel mogelijk vooruit helpt.

Ik heb al vaak gezegd: ‘en als je dat goed doet, gaat je opdrachtgever echt niet checken of je wel precies de oorspronkelijke vraag of vragen beantwoord hebt’. Maar dat schat ik misschien wat te rooskleurig in. Die opdrachtgevers zijn er misschien wel degelijk, of ander hun hoofden inkoop wel. Want dat begreep ik uit de white paper: veel opdrachtgevers zijn ontevreden over hun externe adviseurs. De reactie daarop is om nog stringentere inkoopvoorwaarden te formuleren, wat het hele probleem eigenlijk alleen maar versterkt. Ik heb daar geen oplossing voor, er is ook echt geen ‘quick fix’. Ik blijf het alleen wel ter discussie stellen.

De white paper was dus zeer de moeite waard.

Overeind blijft wel ook dat het sowieso immoreel is om te adviseren hoe je mensen zo verslaafd mogelijk maakt aan zware pijnstillers.

Ik ben afgelopen week maar liefst naar twee boekpresentaties geweest. Dat is echt uitzonderlijk: in de meeste jaren heb ik er nul of één. Nu verschenen er kort na elkaar twee boeken in mijn vakgebied die ik sowieso wilde hebben en lezen én kan aanraden. Dat is al heel leuk, en in beide gevallen kende ik de auteurs, dus leidde het nog tot twee toffe bijeenkomsten ook.

Vorige week vrijdag trapten mijn Leidse collega’s (en vrienden) Ronny Boogaart, Henrike Jansen en Maarten van Leeuwen af. Van hen verscheen net Maar zo bedoelde ik het niet. Hoe we recht praten wat krom is. Op de typisch Leidse manier hebben de schrijvers daarin inzichten uit de retorica, argumentatieleer en de taalwetenschap gecombineerd en toegepast op een heerlijke vlootschouw actuele voorbeelden. Mark Rutte, Pete Hoekstra, Thierry Baudet, Willem Engel, Famke Louise, Johan Derksen en noem maar op – allemaal hebben ze wel eens iets controversieels gezegd waarop ze aangesproken werden, en hoe redden ze zichzelf dan?

Ronny Boogaart tijdens de presentatie van Maar zo bedoelde ik het niet

Daar blijkt structuur in te zitten: dat redden gebeurt langs vier verdedigingslinies die al onderscheiden werden in de klassieke retorica: ontkenning, een beroep op een andere interpretatie of op verzachtende omstandigheden, en de tegenaanval. Die zijn soms geslaagd en soms maken ze de boel alleen maar erger.

Het zijn vooral de vele voorbeelden die dit boek tot een leesfeest maken. Op de terugweg van de presentatie was ik van Leiden naar Kapelle al tot pagina 185 gekomen – het boek leest als een trein, in de trein. De resterende 90 las ik thuis vlot uit. Het is dus toegankelijk geschreven, en ondertussen leer je als lezer heel wat over strategisch taalgebruik – en misbruik.

De boekpresentatie zelf was inhoudelijk: op de universiteit, in een grote, onderaardse, schuin oplopende hoorcollegezaal, met luisteren naar een inleiding door emeritus hoogleraar Ton van Haaften en daarna naar de drie auteurs, die een overzicht gaven van de vier strategieën. Dat was ook vermakelijk overigens, vooral dankzij de filmpjes die ze lieten zien, maar het contrast met de tweede boekpresentatie was best groot, groter dan tussen de boeken.

Dinsdag was ik namelijk in de Glazen Zaal in Den Haag, voor de boekpresentatie van Magneetwoorden. Ontdek de aantrekkingskracht van positieve taal van vakgenoot Jeanine Mies. Dat was op een stijlvolle, klassieke plek, we stonden, Jeanine gaf voorbeelden uit haar boek maar sprak ook over haar zieke zus, de dagvoorzitter betrok ons er allemaal bij, en er was muziek en een stadsdichter. Ik ervoer het als persoonlijker en dynamischer. En feestelijker, ook doordat Jeanine tegelijk haar 25-jarig jubileum als zelfstandig schrijver en trainer vierde.

Aan de borrels lag het verschil niet: beide waren drukbezocht met een boel bekenden; dinsdag kon ik gelukkig wat langer blijven en meer vakgenoten spreken.

Wat bovendien hetzelfde is: Jeanines boek is óók een serieus vakboek, het leest ook heel lekker, en het staat ook vol met herkenbare en leuke voorbeelden. Bijvoorbeeld van onhandige ontkenningen (‘nietjes’ in het boek). Ik moet altijd aan Jeanine denken als ik bordjes zie met een ontkennende boodschap erop: ‘gras niet betreden’. Soms voel ik dan namelijk de behoefte in me opkomen om precies dat te doen, dat gras betreden dus. Het is een van de hoofdlijnen in het boek: formuleer niet wat je niet wilt, maar wat je wél wilt. Grotere kans dat je je doel bereikt. Want het werkt – zie deze persoonlijke ervaring.

Jeanine signeert mijn exemplaar van Magneetwoorden

Een erg leuk voorbeeld is de Groningse durfpoli in plaats van angstpoli – naar een durfpoli gaan klinkt alleen al stoerder. En wie bedenkt er iets beters voor coördinator pesten en de toolkit ouderenmishandeling – de voorbeelden waar ik dinsdag het hardst om moest lachen. Of griezelen, net hoe je het bekijkt.

Onderweg uit Den Haag naar Kapelle dinsdag kwam ik nog niet zo heel ver in het boek, want ik moest onderweg ook nog wat andere dingen doen. Maar ik zag al wel dat er naast voorbeelden met uitleg een boel praktische tips in staan, met aan het eind zelfs een stroomschema om je eigen magneetwoorden te bedenken. Dat ga ik zeker doen!