Vanmiddag gaat het college Tekstgenres over gesprekken, ‘interpersonal spoken registers’. Ik herlas daarnet het hoofdstuk daarover in het boek. Ik kon het me niet herinneren van van de zomer, toen ik de collegestof voor het eerst doornam, maar nu had ik bij het lezen af en toe een knoop in mijn maag. Van alle genres is juist deze zo anders nu, door corona. Een achteloos zinnetje als (p. 89):

In terms of the setting, these participants (…) usually share the same physical space (apart from special cases, like with a telephone conversation)’ .

Ik heb natuurlijk nog steeds een boel gesprekken waarin ik de physical space deel met m’n gesprekspartner, maar dat is toch heel vaak dezelfde – bovenproportioneel. Ik bedoel: in het totale aandeel van mijn gesprekken zijn die met het andere lid van mijn huishouden relatief oververtegenwoordigd, omdat zowel hij als ik veel meer thuis zijn, en omdat ik veel minder andere gesprekken voer dan normaal. Van die andere gesprekken is dan ook nog eens een groot deel zo’n ‘special case’, vooral videobellend. Mijn conversatieleven ziet er nu heel anders uit dan normaal. Dat wrijft zo’n zinnetje er even in – want ik mis het, die gesprekken in de same physical space. Vrienden zie ik zo nog wel, maar werken doe ik zo niet meer.

Het strakst werd de knoop in mijn maag toen ik naar de opdrachten keek. Die voor de studenten betreft de conversatie in een soapserie (vergelijken met natuurlijke gesprekken), maar de opdracht erna in het boek (p. 109) betreft het analyseren van een ‘service encounter’, zoals:

…checking out a book at the library, or setting your bill at a restaurant.

‘Het is goed dat ze die opdracht niet moeten doen,’ dacht ik vanochtend, ‘want die kan nu nauwelijks.’ Het is frappant dat we net in (hopelijk? waarschijnlijk?) de meest beperkte fase van de tweede golf, met de verzwaringen van vorige week, aan dit onderwerp toe zijn.

Wel is het zo dat ik denk dat er een heleboel onderzoekers zich verkneukelen op de speciale communicatie-omstandigheden van nu. Er ontstaan immers nieuwe genres, zoals het online overleg, met specifieke registerkenmerken als ‘je staat nog op mute’,  ‘ik zie jou wel, zie je mij?’ en ‘ik hoor je wel maar ik zie je niet’. Maar ook heb ik me moeten aanwennen (en het gaat nog niet altijd goed) om mijn vragen omgekeerd te stellen. Dus bijvoorbeeld als ik de agenda van een training voorstel, dan was ik geneigd te vragen ‘okee?’ en dan de groep rond te kijken om het knikken te zien. Maar als ik mijn scherm deel, kan ik dat vaak niet zien (hangt van de applicatie af), soms staan de camera’s uit, en sowieso is de non-verbale respons nogal beperkt. Dus stel ik nu mijn vragen negatief, met ‘zwijgen is toestemmen’: ‘voor wie is dit niet okee?’ En dan moet ik een onnatuurlijk lange stilte laten vallen zodat de deelnemers eventueel hun microfoon van mute kunnen halen. Allebei is ‘gek’ ten opzichte van vroeger, c.q. normaal – en ten opzichte van het boek dus.

Zo ontstaan er dus nieuwe genres, met hun registers (kenmerkend taalgebruik) en gewoontes. Eerder al had ik het hier al een paar keer (laatste) over het geschreven genre van het corona-protocol – gelukkig over z’n piek.

Interessant voor wat betreft genres vond ik ook het onderscheid tussen de persconferenties en het persmoment van 27 oktober. Een persmoment zou ‘lichter’ zijn en geen nieuws bevatten, maar dat was alleen van de kant van de zender zo bepaald. Bij een deel van het publiek kwam de inhoud wel degelijk hard aan. Vooral de tussen-neus-en-lippen-opmerking van minister De Jonge over dat de maatregelen van de gedeeltelijke lockdown nog tot half december zouden duren, viel bikkelhard, bijvoorbeeld bij de horeca.

Over welk genre van toepassing is, dus wat de ‘spelregels’ zijn, ‘onderhandel’ je als het ware samen. Je kunt niet eenzijdig bepalen dat iets ‘licht’ is en ‘geen nieuws’. Communicatie komt van twee kanten.

Hoog tijd om weer eens wat te schrijven hier. Sinds woensdag kamp ik met een fiks computerprobleem (harde schijf pc is gecrasht) waardoor alles wat ik met de computer doe, lastiger is, al is het alleen maar doordat ik op de laptop eerder last krijg van mijn handen. Daarom stelde ik alles wat ik op de computer doe zo veel mogelijk uit, in de hoop dat het snel opgelost zou zijn. Die hoop vervliegt, dus nu toch maar een weblogstukje vanaf de laptop.

Want ik heb er inmiddels alweer twee bijeenkomsten van mijn cursus socratisch gesprek op zitten; we zijn dik over de helft. Gister vond ik het taai; vandaag vond ik het weer heel interessant. Vanwege de discretie die we onderling hebben afgesproken, wil ik niet veel zeggen hier over waar hem dat precies in zit, alleen in heel globale termen: vandaag kwam aan het licht dat het voor sommige deelnemers lastig is om überhaupt een moreel oordeel te vellen – en dat is wel waar we mee bezig zijn. Dat kwam onder andere aan het licht door een voorbeeld dat ik inbracht, dus ik ben vandaag flink ‘aan de bak’ geweest.

Interessant gister vond ik iets heel anders, iets wat mij waarschijnlijk sterk is opgevallen door mijn interesse in schrijven. We hebben het als groep zo geregeld dat degenen die een keer afwezig zijn geweest, als aanvullende opdracht een keer het protocol verzorgen. Protocol verzorgen wil zeggen dat je na afloop opschrijft wat er tijdens het gesprek is gebeurd.

Na afloop – want tijdens het gesprek mag je geen aantekeningen maken, niemand, dus ook de protocolverzorger niet. Idee daarachter is dat je niet goed meedoen en schrijven tegelijkertijd. Om iedereen bij het gesprek te betrekken, schrijft dus niemand.  

De deelnemer die gister het protocol verzorgde, sputterde eerst even: hoe kan je nou een verslag maken als je geen aantekeningen mag maken? De docent zei dat het juist okee is als dat verslag geen precieze notulen zijn. Als er dingen aan ontbreken of fouten in staan, corrigeert de groep dat de volgende keer wel. We beginnen namelijk elke nieuwe bijeenkomst met het doornemen van het protocol. Geen probleem dus als dat niet helemaal goed of af is. Het protocol is een startpunt voor het volgende gesprek, geen vastlegging van ‘en zo is het (gegaan)’. 

Wat me daaraan aanspreekt, is de relatieve status van het geschrevene. Meer en meer denk ik dat het zin heeft om teksten te zien als tussenstappen in een gesprek, vooral bedoeld om de volgende stap in dat gesprek te kunnen zetten, in plaats van als iets wat af en liefst perfect moet zijn.

Vergelijkbaar: ik was afgelopen week ook bezig met het nakijken van tentamens van mijn eerstejaars studenten in Leiden. Zo’n tentamen is een soort definitief schrijfwerk: de studenten krijgen er een cijfer voor, en dan is het vak klaar. Maar ik dacht tijdens het nakijken regelmatig iets als: ‘hier zou ik wel iets op terug willen zeggen’. Dat varieerde van ‘je hebt het echt niet begrepen’ tot ‘interessante gedachte, daar was ik zelf nog niet op gekomen’. Ik kan in grote lijnen wel geschreven feedback teruggeven aan de studenten, maar ik heb geen ruimte om met ze alle 64 in gesprek te gaan. Dat zou het leereffect voor hen vergroten, daar ben ik van overtuigd. Ik hoop ooit met zoiets te kunnen experimenteren, dus een tentamen of verslag als tussenstap in het leerproces waar docent en student samen over verder praten, in plaats van als iets wat ‘definitief’ is.

Ook in organisaties denk ik dat het goed zou zijn om zo naar teksten te gaan kijken: als tussenstappen in het gesprek. Dat haalt de lading er wat van af en voorkomt onrealistische eisen aan de teksten (‘overtuigen’) en aan de schrijvers (perfectie). Die gedachte is nu nog wat weinig concreet, maar ik vind het een veelbelovend perspectief waar ik verder mee aan de slag ga. De eerste die me op het idee bracht was overigens mijn oud-collega Alison Donaldson, over wiens thesis ik eerder schreef.

Het protocol van gister was overigens erg goed – knap hoe de groepsgenoot dat zonder aantekeningen voor elkaar had weten te krijgen!