Deel vier, of eigenlijk 3b. Want als deelnemers niet angstig vragen ‘maar wat als-ie niet verder leest?’, zeggen ze wel: ‘maar daar is de samenvatting toch voor?’ En dat gaat dus nog steeds over mijn bewering dat een lezer binnen 30 seconden de kern van een zakelijke tekst te pakken moet hebben.

Is een samenvatting daarvoor? Ja en nee. Een samenvatting kan zeker helpen, maar moet niet nodig zijn. Ik gebruik maar weer de krant als voorbeeld: daar hoeft geen samenvatting bij, en toch is efficiënt lezen mogelijk.

Een goed gestructureerde tekst heeft geen samenvatting nodig, en als je boodschaptitels gebruikt, leest de inhoudsopgave als een mini-samenvatting. Een samenvatting is ook niet voldoende: een slecht gestructureerd rapport is een zoekplaatje, en dat verhelp je er niet mee.

Je mag best een samenvatting toevoegen, en dat kan ook nog wel een beetje helpen bij het lezen van langere stukken. Als je een samenvatting toevoegt, doe het dan wel goed. Hier zijn een paar richtlijnen:

1. Zorg ervoor dat de samenvatting echt los staat van het hoofddocument. Als je de samenvatting los zou knippen, moet je nog twee zelfstandig leesbare teksten overhouden.
   (Toelichting: wat ik vaak zie gebeuren, is dat de functies van samenvatting en inleiding door elkaar zijn gaan lopen. Het eerste hoofdstuk heet dan ‘samenvatting’ en bevat de hoofdboodschap en daarnaast een willekeurige selectie uit inhoudselementen als aanleiding, vraagstelling en/of rest van het verhaal op hoofdlijnen. Het tweede hoofdstuk is dan meteen het eerste inhoudelijke hoofdstuk. Als je die twee stukken los zou knippen, ontbreekt in het hoofddocument onder andere de hoofdboodschap. En die is er dan dus ook niet in 30 seconden in te vinden!)
2. Bepaal voor welke lezer je samenvat. Dat kan dezelfde lezer zijn als het hoofddocument (zo’n samenvatting heet dan ‘representatief’), maar het kan ook een andere zijn. Dan krijg je bijvoorbeeld de executive summary bij een technisch document. De samenvatting is bedoeld voor de beslissers, de hoofdtekst voor de uitvoerenden. De samenvatting kan dan andere inhoudelijke accenten leggen dan het hoofddocument, en ook de opbouw kan verschillen.  
3. Beperk je. Oftewel: vat echt samen. Ik zie wel eens samenvattingen die amper korter zijn dan de hoofdtekst. Dat is natuurlijk zinloos. Wil je de lezer iets overzichtelijks bieden, beperk de samenvatting dan tot één kantje.

Samenvattend: een samenvatting is bij een goed gestructureerde tekst niet nodig! En bij een slecht gestructureerde tekst is het hooguit een lapmiddel, geen oplossing. Het is hooguit een nice to have, geen must have.