Kort achter elkaar hoorde ik mensen mopperen over dubbele ontkenningen. Zo van dat ‘niet onaardig’ hetzelfde betekent als ‘aardig’, en wel zo simpel. Enerzijds is die gedachtegang logisch, zeker als je wiskundig denkt: twee keer min is plus. Anderzijds is taal geen wiskunde, en speelt er bij taal veel meer een rol dan simpelweg de logische betekenis.

Bij dubbele ontkenning speelt dat ‘veel meer’ een rol. Als je zegt ‘hij is aardig’, dan zeg je recht-toe-recht-aan dat hij aardig is. Maar als je zegt ‘hij is niet onaardig’, dan kun je je dat als volgt voorstellen:

Er zijn mensen die hem onaardig vinden. Ik ben het daar niet mee eens.

Dit wordt wel polyfonie genoemd: het is alsof er in ‘hij is niet onaardig’ twee stemmen te horen zijn, eentje die beweert dat hij onaardig is, en de stem van de spreker die dat ontkent.

Meer in het algemeen roept niet op wat het ontkent. Dat is een bekende – denk níet aan een roze olifant…. en waar denk je dan juist aan? Zelfs opvoeders weten het al, heb ik begrepen: zeg niet dat een kind iets niet mag doen, maar herformuleer het positief, zonder niet. Want als je zegt ‘niet vervelend doen tegen je zusje’ roep je dat vervelend doen juist op.

‘Niet onaardig’ roept dus een wereld op waarin die onaardigheid er wel is, of zou kunnen zijn. Het is dus een complexere uitspraak dan ‘aardig’, en dat kan soms nodig of nuttig zijn. Risico is natuurlijk wel dat de zin in zijn totaliteit te complex wordt, of dat die andere stem, andere wereld die je oproept er eentje is waar de lezer geen weet van heeft. Dat geldt bijvoorbeeld nogal eens in teksten waar veel input op is geweest. Eén van de input-gevers geeft gezegd dat de gekozen oplossing ‘ongeschikt’ is, en dan staat er later in de tekst dat die oplossing ‘niet ongeschikt’ is. Maar de lezer heeft geen weet van de ongeschiktheid, en kan die tweede stem dus niet plaatsen. Dan is ‘geschikt’ beter op zijn plaats.

Dus: niet zomaar gebruiken, die dubbele ontkenningen, maar ook niet nooit, dat hoeft niet!