Ik ben afgelopen week maar liefst naar twee boekpresentaties geweest. Dat is echt uitzonderlijk: in de meeste jaren heb ik er nul of één. Nu verschenen er kort na elkaar twee boeken in mijn vakgebied die ik sowieso wilde hebben en lezen én kan aanraden. Dat is al heel leuk, en in beide gevallen kende ik de auteurs, dus leidde het nog tot twee toffe bijeenkomsten ook.

Vorige week vrijdag trapten mijn Leidse collega’s (en vrienden) Ronny Boogaart, Henrike Jansen en Maarten van Leeuwen af. Van hen verscheen net Maar zo bedoelde ik het niet. Hoe we recht praten wat krom is. Op de typisch Leidse manier hebben de schrijvers daarin inzichten uit de retorica, argumentatieleer en de taalwetenschap gecombineerd en toegepast op een heerlijke vlootschouw actuele voorbeelden. Mark Rutte, Pete Hoekstra, Thierry Baudet, Willem Engel, Famke Louise, Johan Derksen en noem maar op – allemaal hebben ze wel eens iets controversieels gezegd waarop ze aangesproken werden, en hoe redden ze zichzelf dan?

Ronny Boogaart tijdens de presentatie van Maar zo bedoelde ik het niet

Daar blijkt structuur in te zitten: dat redden gebeurt langs vier verdedigingslinies die al onderscheiden werden in de klassieke retorica: ontkenning, een beroep op een andere interpretatie of op verzachtende omstandigheden, en de tegenaanval. Die zijn soms geslaagd en soms maken ze de boel alleen maar erger.

Het zijn vooral de vele voorbeelden die dit boek tot een leesfeest maken. Op de terugweg van de presentatie was ik van Leiden naar Kapelle al tot pagina 185 gekomen – het boek leest als een trein, in de trein. De resterende 90 las ik thuis vlot uit. Het is dus toegankelijk geschreven, en ondertussen leer je als lezer heel wat over strategisch taalgebruik – en misbruik.

De boekpresentatie zelf was inhoudelijk: op de universiteit, in een grote, onderaardse, schuin oplopende hoorcollegezaal, met luisteren naar een inleiding door emeritus hoogleraar Ton van Haaften en daarna naar de drie auteurs, die een overzicht gaven van de vier strategieën. Dat was ook vermakelijk overigens, vooral dankzij de filmpjes die ze lieten zien, maar het contrast met de tweede boekpresentatie was best groot, groter dan tussen de boeken.

Dinsdag was ik namelijk in de Glazen Zaal in Den Haag, voor de boekpresentatie van Magneetwoorden. Ontdek de aantrekkingskracht van positieve taal van vakgenoot Jeanine Mies. Dat was op een stijlvolle, klassieke plek, we stonden, Jeanine gaf voorbeelden uit haar boek maar sprak ook over haar zieke zus, de dagvoorzitter betrok ons er allemaal bij, en er was muziek en een stadsdichter. Ik ervoer het als persoonlijker en dynamischer. En feestelijker, ook doordat Jeanine tegelijk haar 25-jarig jubileum als zelfstandig schrijver en trainer vierde.

Aan de borrels lag het verschil niet: beide waren drukbezocht met een boel bekenden; dinsdag kon ik gelukkig wat langer blijven en meer vakgenoten spreken.

Wat bovendien hetzelfde is: Jeanines boek is óók een serieus vakboek, het leest ook heel lekker, en het staat ook vol met herkenbare en leuke voorbeelden. Bijvoorbeeld van onhandige ontkenningen (‘nietjes’ in het boek). Ik moet altijd aan Jeanine denken als ik bordjes zie met een ontkennende boodschap erop: ‘gras niet betreden’. Soms voel ik dan namelijk de behoefte in me opkomen om precies dat te doen, dat gras betreden dus. Het is een van de hoofdlijnen in het boek: formuleer niet wat je niet wilt, maar wat je wél wilt. Grotere kans dat je je doel bereikt. Want het werkt – zie deze persoonlijke ervaring.

Jeanine signeert mijn exemplaar van Magneetwoorden

Een erg leuk voorbeeld is de Groningse durfpoli in plaats van angstpoli – naar een durfpoli gaan klinkt alleen al stoerder. En wie bedenkt er iets beters voor coördinator pesten en de toolkit ouderenmishandeling – de voorbeelden waar ik dinsdag het hardst om moest lachen. Of griezelen, net hoe je het bekijkt.

Onderweg uit Den Haag naar Kapelle dinsdag kwam ik nog niet zo heel ver in het boek, want ik moest onderweg ook nog wat andere dingen doen. Maar ik zag al wel dat er naast voorbeelden met uitleg een boel praktische tips in staan, met aan het eind zelfs een stroomschema om je eigen magneetwoorden te bedenken. Dat ga ik zeker doen!

Vervolg op gister. Het tweede boek dat best een zware dobber was om te lezen was Wat nu!? van Thijs Homan en Rob Wetzels. Het gaat over de vraag die mij al langer bezighoudt (zie hier): hoe komen de grootschalige gedragsveranderingen tot stand die nodig zijn voor de toekomst van de planeet en onze maatschappij? Bij Homan volgde ik mijn opleiding over organisatieverandering en ik vind dat hij een originele en interessante kijk op veranderen heeft – die opleiding veranderde mijn kijk op mijn werk en de wereld. Die originaliteit blijkt in dit boek ook weer. Kern is – opnieuw – dat verandering niet maakbaar is van bovenaf, maar ontstaat in de gesprekken van ons allemaal.

Maar daarachter komen was ook weer hard werken, andersom dan in Prophet Song: de vorm hinderde mijn lezen.

Het begon ermee dat het boek flink wat slordigheden bevat op het gebied van spelling en interpunctie – iets wat ik wel van Homan kent, dat hij dat soort dingen niet belangrijk vind (de opleiding vond ik ook slordig). Ik ben bereid best wel wat door de vingers te zien, maar stijl schrijven waar het steil moet zijn, vind ik wonderlijk – heeft er geen redacteur naar gekeken?

Gaandeweg werd dat beter of wende het, maar toen ging iets anders steeds zwaarder wegen: in Wat nu!? Vind ik de informatiedichtheid veel te laag. Deels heeft dat ermee te maken dat ik Homans gedachtegoed ken, maar belangrijker is dat het boek wel erg meanderend geschreven is. Sowieso bouwt het op naar de conclusie, wat van wetenschappers te verwachten is (maar wel jammer), maar daarbij is de hoeveelheid tekst besteed aan terug- en vooruitblikken overweldigend. En die voegen allemaal niets nieuws toe.

Het gaat om paragrafen die ‘conclusie’ heten aan het eind van een hoofdstuk, maar die meer een samenvatting (resumé) zijn, getypeerd door de vele zinnetjes als ‘wat we in dit hoofdstuk hebben gezien is…’ en die eindigen met een vooruitblikkend stukje: ‘Dit alles geconstateerd hebbende, geven we in het volgende hoofdstuk een nadere beschrijving…’ (einde hoofdstuk 1). En dan begint dat volgende hoofdstuk (2) met ‘In het vorige hoofdstuk hebben we geschetst dat…’ en dat loopt dan een flink eind door. Dan komt ‘In dit hoofdstuk concretiseren we de analyse (…) en gaan we in op (…). We beginnen met…’ pas daarna komt het echt ter zake.

Ik werd er narrig van. Zó veel herhaling. Ik voelde me betutteld ook: alsof ik zelf niets kan onthouden en geen enkele relatie kan leggen.

Bij de hele tijd moeten vooruit- en terugblikken kunnen volgens mij twee dingen aan de hand zijn, of hun combinatie:

• Er is een probleem met de structuur. Zonder al die ‘lijm’ tussen de onderdelen van de tekst rammelt die uit elkaar. Mogelijk komt dat doordat de enige logica erin is: die van de associaties van de schrijvers. Want dat opbouwen naar de conclusie, dat is weliswaar gebruikelijk in de wetenschap, maar dan volgt de tekst de methodologische chronologie. Dat is hier niet het geval: het is geen verslag van onderzoek, het is eerder essayistisch geschreven. Een gedachtegang dus. Dat die voor lezers niet helder genoeg is, voelen de schrijvers wel aan, maar het probleem lossen ze op door met veel lapmiddelen de tekst samenhangend maken. Als lezer moet je zo’n structuur als die wel stap-voor-stap volgen, je kunt niet zelfstandig vooruit denken.
• Het komt voort uit een behoefte van de schrijvers om steeds de draadjes af te hechten (vergelijkbaar met ‘en toen kwam de olifant met z’n lange snuit en die blies dit verhaaltje uit’), plannen te maken voor het vervolg, en dan in dat vervolg een aanloopje nemen (‘startmotor’) om weer op gang te komen. Voor de lezer is dat onnodig. Die ziet bijvoorbeeld al aan het naderen van het einde van het hoofdstuk dat het er bijna op zit. Behoefte aan een startmotor heeft een lezer alleen na de onderbrekingen van het leesproces, maar die vallen niet per se samen met de tekst-eenheden. Lezers redden zichzelf dan: ‘waar ging het ook alweer over, even terugbladeren’. Een redacteur moet daarom bij dit soort neigingen genadeloos zijn.

Met een betere structuur (in elk geval logischer, liefst hiërarchischer en zo mogelijk piramidaal) en/of een stevige redactieslag had het boek minstens 20 % korter gekund. En dan was de waardevolle inhoud dus scherper uit de verf gekomen. Want inhoudelijk interessant, dat was het zeker. Daarom bedwong ik mijn ongeduld en las ik verder.