Maandelijkse archieven: oktober 2023

Stokpaardje in de NRC

Louise Cornelis Geplaatst op door  

Afgelopen zaterdag had de NRC een groot artikel over de falende pogingen om de Nederlandse bevolking aan het bewegen te krijgen. Ik zag dat als mooie aanleiding om een van mijn stokpaardjes te berijden, namelijk dat de inrichting van de openbare ruimte bewegen eerder tegengaat dan stimuleert. Ik schreef een ingezonden brief en die is vandaag verschenen:

De tekst is wel sterk ingekort, waardoor er enkele smeuïge details uit zijn, de argumentatie beperkt is tot vrije duursport, en twee argumenten niet meer kloppen: de bevolking van het fietspad is iets anders dan de inrichting van de openbare ruimte, en dat die schoolkinderen met bussen gaan is ook niet precies het inrichtingspunt . Dit was mijn tekst:

Meer bewegen – waar dan?

Wij wonen in een buitenwijk van Rotterdam. De afgelopen jaren zijn er in onze omgeving drie snelwegen bijgekomen: de A4 is er al een tijdje, het nieuwe stuk aan de A16 en de Blankenburgverbinding vorderen gestaag. Bij het enige mogelijke zwemwater staan dreigende borden dat zwemmen verboden en LEVENSGEVAARLIJK is; een tijdlang gaf een bord aan dat de boete € 140 was. De fietspaden worden nog steeds zo aangelegd als in de jaren ’50, maar ze worden in toenemende mate bevolkt door scooters, speed-pedelecs, fatbikes en opgevoerde e-bikes, zodat gewoon fietsen steeds moeilijker en gevaarlijker wordt. Schoolkinderen worden met touringcars naar de gymzaal vervoerd, omdat die net iets verder weg is dan de norm-afstand voor zelf lopen of fietsen. De tennisclub voert al jarenlang een verbeten strijd om te voorkomen dat de banen worden opgeofferd aan woningbouw.

Het kan zijn dat er al decennialang bewegingsstimulerend beleid gevoerd wordt, maar de inrichting van de openbare ruimte staat daar haaks op. Dus als het dan weer eens gaat over dat we allemaal meer moeten bewegen, zoals vandaag in de krant, dan denk ik: waar dan?

Desalniettemin: erg leuk natuurlijk!

 

De bedek-truc: waardevolle feedback

Louise Cornelis Geplaatst op door  

Ik zat net feedback te schrijven voor een opdrachtgever en toen dacht ik: hé, aan dit trucje mag ik wel eens een blogpost wijden. Hier komt het op neer: als je van je slide wilt checken of de verhouding tussen titel en visualisatie klopt, bedek je eerst de titel en laat iemand die raden op basis van de visualisatie, en omgekeerd, met iemand anders: bedek het beeld en laat iemand daarnaar raden op basis van de titel. Ik noem het de bedek-truc.

Die ‘rader’ hoeft het niet precies en letterlijk goed te hebben, want je voegt als schrijver kennis van het onderwerp, de opdrachtgever (of vergelijkbare rol als lezer) en de context toe. Maar de rader moet wel in de goede richting zitten. Dat is zelfs echt al genoeg, want als de rader het helemaal letterlijk kan voorspellen, geeft de titel waarschijnlijk geen betekenis, maar beschrijft de data alleen maar.

Simpel voorbeeld: als een grafiek een lijn naar beneden laat zien, dan verwacht je dat er in de titel iets staat als ‘daling’ of ‘afname’, en waarschijnlijk ook dat dat slecht nieuws is. Dus je verwacht ook iets wat je als probleem kan begrijpen. (Terzijde: Fokke & Sukke spelen wel eens met dit uitgangspunt, zie hier.)

Even in het kort: idee hierachter is de verticale logica van het piramideprincipe: de titel van de slide verhoudt zich als synthese tot de visualisatie. Dus de slide werkt de titel uit in meer detail, en de titel drukt uit wat de betekenis van de slide is. Je kunt het vergelijken met de verhouding tussen krantenkop en artikel.

Bij de feedback die ik net schreef, had ik drie soorten problemen op dit gebied:

  • Kwantitatieve mismatches. De titel heeft het over iets in meervoud (‘doelen’), maar er is maar één ding zichtbaar op de slide. Of de titel kondigt iets aan in drie delen, er volgen vijf bullets. Of de titel heeft twee zinnen, met en verbonden, gevolgd door drie plaatjes (in verschillende varianten heel veel voorkomend, ook in tekst!) Merk op dat er dan mogelijk ook een synthese-probleem zit in de titel, want die moet meer doen dan alleen aankondigen uit hoeveel elementen de uitwerking bestaat.
  • Problematische visualisering. Het plaatje is zo vol dat er allerlei verschillende boodschappen uit zijn af te leiden, of misschien als belangrijkste ‘dit is heel complexe materie’ of ‘dit gaat alle kanten op’ – maar dat is niet de boodschap. Of: op de slide staat een lijst bullets met van alles en nog wat door elkaar. Mogelijk is de titel één van die kanten, maar dan loopt de opsomming daaronder vandaan. Ik noem dat schijnstructuur: een lijst bullets ziet er strak uit, maar is nog geen goede structuur (zie ik ook héél vaak).
  • Onzichtbare complexe relaties: er staat maar in de titel maar er is geen tegenstelling zichtbaar in de slide (en ook hier: waarschijnlijk onvoldoende synthese).

De bedek-truc doe ik in trainingen regelmatig. Op papier met een ander papiertje; online door een vlak over titel respectievelijk beeld te zetten. Werkt hartstikke goed! Voor een belangrijke presentatie zou ik m’n twijfelgevallen zo aan iemand voorleggen. Je kunt het wel een beetje zelf checken ook, maar als schrijver weet je wat je bedoelt. Een feedback-gever kan je helpen je blinde vlekken op te sporen.

 

Vliegen met metaforen

Louise Cornelis Geplaatst op door  

Twee colleges lang waren we in Leiden bezig met metaforen. Toen het in de Avondshow van Lubach afgelopen maandag ging over de twijfelachtige dominantie van Redbull als sportsponsor, ging ik me daarom meteen afvragen welke metafoor er eigenlijk zit achter ‘Redbull geeft je vleugels’. Ik kwam er niet meteen uit.

Voor het college van gister moesten de studenten een voorbeeld van reclame met een metafoor aandragen, en vijf hadden er gekozen voor Redbull. Toen dacht ik: daar ligt een kans. Laten we eens kijken hoe ver we samen kunnen komen.

Voor alle duidelijkheid: uitgaande van de theorie van Lakoff & Johnson is ‘Redbull geeft je vleugels’ niet de metafoor zelf, maar alleen de verwoording van een conceptuele metafoor. We denken en praten over een abstractie (‘doeldomein’) in termen van iets concreets (‘brondomein’) dat betrekking heeft op vleugels en vliegen. Over die abstractie kun je met behulp van vleugels en geassocieerde zaken ook andere uitingen maken.

Maar wat is dan hier die abstractie?

Ik was er zelf op twee uitgekomen, namelijk snelheid (vliegen is snel) en een optimale prestatie leveren. De eerste zit bijvoorbeeld ook verwoord in ‘vliegensvlug’. Die tweede is mogelijk net iets couranter in het Engelse taalgebied (‘she is flying’ hoor ik sportcommentatoren wel zeggen, ook als het gaat om een prestatie zonder snelheid), maar ook wij zeggen wel van iemand dat het een ‘hoogvlieger’ is. Nog een niveau van abstractie verder zit je aan de alomtegenwoordige metafoor die Lakoff & Johnson verwoorden als ‘GOOD IS UP’.

De studenten droegen nog een derde abstractie aan: vrijheid. Ja, natuurlijk, we spreken niet voor niks over een ‘vrije vogel’.

Dat betekent – denk ik; dachten we gister – dat er achter ‘Redbull geeft je vleugels’ maar liefst drie conceptuele metaforen zitten. Genoteerd op de wijze van Metaphors we live by als volgt (in het kort: <doeldomein> IS <brondomein>, genoteerd in hoofdletters om de conceptuele metafoor te onderscheiden van de talige verwoordingen):

  • SNELHEID IS VLIEGEN
  • OPTIMAAL PRESTEREN IS VLIEGEN
  • VRIJHEID IS VLIEGEN

Snelheid, optimaal presteren en vrijheid zijn begerenswaardige zaken, en daarvoor geeft Redbull je dus het instrument: vleugels. Je kunt er uit kiezen zelfs – als snelheid niet zo je ding is, blijft er nog genoeg over. Dat zie je verder ook in de commerciële uitingen van het merk: naast Max Verstappen (snelheid) heb je de reclame van iemand die een bom onschadelijk moet maken. Ik moet zeggen: ik vind het helemaal niks, dat drankje, maar de slogan is briljant. Mogelijk speelt die een grote rol bij het commerciële succes.

Lakoff & Johnson bieden overigens geen instrumentarium om van een talige uiting de conceptuele metafoor te achterhalen. In een van de groepen hebben we ook nog nagedacht over de wolk-metafoor, afkomstig uit VVD-kringen (‘linkse wolk’). Daar kwamen we niet helemaal uit, toen was de tijd op. Het was grappig om daarna naar buiten te stappen in een ware stortregenbui: die wolk kwam net overdrijven!

 

Met een nieuw toetsenbord

Louise Cornelis Geplaatst op door  

Ik heb het hier maar zelden over de materiële kant van schrijven, dus over het daadwerkelijk maken van lettertjes, zeg maar. Gister ervoer ik weer eens hoe belangrijk die eigenlijk is: ik startte de maandagmorgen op een toetsenbord waarvan de spatiebalk het ineens had begeven. Dan houdt het meteen op. In mijn poging te redden wat er nog te redden viel gaf de rest het ook op. Ik heb wel een reserve toetsenbord, maar dat is groot.

Ik schrijf al jaren op een zogenaamd ‘compact’ toetsenbord. Het minder ver naar rechts moeten reiken voor de muis scheelt in de lichamelijke belasting voor mijn rechterhand, daar heb ik echt baat bij. Ik had er een van Ergoline, of liever gezegd: ik heb er een aantal (vijf?) versleten van dat merk. Ze bevielen namelijk uitstekend, op de levensduur na. Zoals maandag ging het regelmatig, ik schat om de twee à drie jaar.

Dus ik wilde meteen een nieuwe compacte bestellen en toen dacht ik: laat ik er dit keer maar meteen twee kopen. Bij mijn vaste winkel gaan ze uit het assortiment, zag ik, en dus werd de tweede er een van een voor mij nieuw merk: Penclic (mooie naam). Daar schrijf ik dit mee, en dat bevalt prima. Het oogt wat robuuster dan die van Ergoline, hopelijk betekent dat dat het langer meegaat.

En dan denk ik altijd: ziet het er nou anders uit, en nieuw en fris, wat ik schrijf?

 

Leven in metaforen

Louise Cornelis Geplaatst op door  

Afgelopen donderdag ging het college Woorden als Wapens over metaforen. Iets preciezer: het boek van Lakoff & Johnson daarover stond centraal. En dat is niet zomaar een boek. Ik las het zelf in mijn promotietijd, ik vond het meteen zeer indrukwekkend, en ik denk dat er geen enkel ander vakboek is waar ik zo vaak aan terug heb moeten denken. Ik heb de studenten twee van die keren verteld, en daarmee – hopelijk – geïllustreerd wat de titel van het boek betekent. In het Engels is het ‘metaphors we live by’, in de Nederlandse vertaling ‘leven in metaforen’. Het is precies dat besef, dus dat we ‘leven in metaforen’, dat ik toen zo indrukwekkend vond en waar ik nog zo vaak aan heb moeten denken.

De ene van de twee ervaring met ‘leven in metaforen’ heb ik al eens opgeschreven, namelijk in mijn boek over mijn fietsreis door Afrika. Het staat op p. 85 en het gaat over de confrontatie in Ethiopië met onze (Westerse) obsessie met het ‘hebben’ van tijd. Dat is een metafoor: tijd is geld, of tijd in bezit (‘TIJD IS BEZIT’ zouden Lakoff en Johnson schrijven, want de conceptuele metafoor, zoals zij dat noemen, schrijf je in hoofdletters). Ik kan niet buiten die metafoor over tijd denken, of hooguit nog in TIJD IS EEN CONTAINER (‘er zitten 24 uur in een dag’), en ik kan me dus niet voorstellen hoe Ethiopiërs tijd conceptualiseren, maar ik kan me dankzij Lakoff en Johnson nog net wel voorstellen dat het anders kan. Ik vind dat hoopvol, de studenten vonden het geloof ik ook wel confronterend (eentje zei dat hardop). Ze herkennen het probleem van (niet genoeg) tijd ‘hebben’ natuurlijk.

Overigens heb ik sinds ik Afzien voor beginners schreef nog wel gelezen over andere opvattingen van tijd. Precies hoe het zit bij Ethiopiërs weet ik niet, maar ik heb wel geleerd dat in agrarische samenlevingen tijd meer als een cyclus wordt opgevat en dat daar ook meer besef is van dat je het maar moet nemen zoals het komt – in tegenstelling tot ons gevoel van controle, maakbaarheid en dus ook plicht om wat te maken van je ‘kostbare’ tijd.

De andere ervaring heb ik niet eerder opgeschreven dus hier komt-ie.

Het is al zo’n twintig jaar geleden dat ik werd gevraagd als tweede begeleider voor de master thesis’en van studenten van een opleiding tot therapeut. Dat jaar konden die voor het eerst een mastertitel verwerven, doordat het beroepsinstituut was gaan samenwerken met een buitenlandse universiteit. Bij het instituut was weinig know-how van academisch schrijven, dus daar hadden ze mij voor gevraagd. Ik vond het leuk – fijne mensen, bijzondere onderwerpen.

Het eerste begeleidingsgesprek. De student had als onderwerp ‘afstand en nabijheid in het therapeutisch contact’. Interessant, maar wel een metafoor en voor serieus onderzoek kom je daar niet mee weg. Dus ik vroeg: kun je letterlijker omschrijven wat je wilt gaan onderzoeken, dus zonder deze metafoor? Ze keek me aan alsof ze het in Keulen hoorde donderen – ze had geen idee waar ik het over had. Dus ik uitleggen: afstand en nabijheid zijn metaforen, want je gaat er geen meetlat tussen leggen, het gaat je niet om de fysieke afstand. Om wat gaat het je dan wel? ‘Emotionele afstand’ is geen oplossing, want dan blijf je in de metafoor. Ik wist ook niet zo gauw te bedenken wat het dan wel was, maar dat vond ik ook niet mijn verantwoordelijkheid.

Ik kreeg het niet uitgelegd, voelde me steeds machtelozer, en zij ging steeds wanhopiger kijken. Ik draaide me naar de eerste begeleider, de directeur van de opleiding en een ervaren rot in het therapeutenvak. Tot mijn schrik zag ik bij hem dezelfde wanhoop. Hij snapte mij ook niet. Hij vond dat ik zeurde – iedereen kende de ervaring toch? Hij liet me zelfs dichterbij komen en verder af, om te ervaren wat dan uitmaakte. Waarop ik zei: ja, maar dat is de fysieke afstand en dat is nou precies wat ze níet wil onderzoeken. Hij werd en wat bozig van: ik was maar dom dat ik het niet zag. Dat leek mij een geval van projectie, maar dat heb ik maar niet gezegd.

We kwamen er niet uit. Ik had – denk ik nu – beter iets eerder ‘laat maar’ kunnen denken – ze zou er ongetwijfeld verderop in het proces tegenaan lopen dat ze niet precies had omschreven wat ze wilde onderzoeken. Dan had ik haar in elk geval gewaarschuwd. Nu werd het vervelend, en het had ook nog een staartje: ik werd verder bedankt voor mijn bijdrage aan de begeleiding. Ik ben ‘privé’ door een paar studenten ingehuurd voor schrijfhulp, maar niet door haar. Ze heeft het gelukkig wel gehaald, hoorde ik via-via, maar wel met moeite.

Wat dit illustreert, is de crux van Lakoff & Johnson: we leven dusdanig in metaforen dat we er niet eens buiten kúnnen denken. Die ervaren therapeut en zijn leerling kunnen niet anders over een bepaalde ervaring in het therapeutisch contact denken dan in termen van een afstands-metafoor. Ik  kan niet anders over tijd denken dan in termen van bezit. Onze taal weerspiegelt dat denken. Meer in het algemeen kunnen we bijna niet over abstracties nadenken anders dan in concretere, meestal lichamelijke en zintuiglijke, termen – metaforen dus. Metaforen zijn dan ook alomtegenwoordig.

Dát is leven in metaforen. Lakoff & Johnson – ik ben fan.

In de aanloop naar het college heb ik even wat gegoogled op de afstandsmetafoor, en toen vond ik ‘betrokkenheid’ als doeldomein, dus waar dat voor staat: ‘BETROKKEN IS NABIJ’, zoiets. Ik vind dat op het randje omdat er met dat ’trekken’ weer iets bijna-metaforisch in zit. Iets met begrip of empathie misschien? Best lastig.

Eén van mijn studenten zei donderdag ook nog dat de afstandsmetafoor verhult dat de ervaring maar aan één kant zit. Dat klopt. Afstand meten doe je tussen twee punten, maar je kunt bijvoorbeeld zeggen ‘ik ben heel close met hem’ terwijl die hij dat helemaal niet zo ervaart. Dat metaforen iets verhullen is sowieso zo – zo kun je ze ook goed strategisch/retorisch inzetten. Dat maakt ze ‘wapens’, uit de titel van het vak.

Enne: lees dat boek! Het is heel toegankelijk geschreven, en je wordt je bewust van iets essentieels!