Laatst schreef ik over een moeizaam begin van een artikel in Opzij, dat te maken had met verwarring over wie de hoofdrolspeler was en wat daarover gezegd werd. Frappant: ik kwam net opnieuw zoiets tegen! In een heel ander blad: Voetbal International. Het gaat om de rubriek Balverliefd in het huidige nummer (8 april); de kop luidt ‘Verknocht aan kerk en Kuip’. Dit is het begin, namelijk de lead en de eerste alinea:

In Balverliefd elke week aandacht voor de gang van zaken achter de schermen van het voetbal en opvallende gebeurtenissen aan de rand van het veld. Deze week over Ed de Kever, pastoraal medewerker en fanatiek Feyenoord-fan.

De dokters hadden het tegen Diny de Kever gezegd: ‘Laat uw zoon maar veel over Feyenoord praten, dat is goed voor hem.’ En dus is de vermoedelijk kwiekste negentigjarige van Nederland blij met het bezoek van VI aan het Rotterdamse revalidatiecentrum Rijndam. Sinds een paar maanden is dat de thuisbasis van Ed, haar zoon die op 18 januari werd getroffen door een zware herseninfarct. Hij was op dat moment net bij zijn ouders, na zoals zo vaak een hele dag op Varkenoord te hebben doorgebracht.

Dat kostte me toch ook weer echt even puzzelen. Wie is de ‘vermoedelijk kwiekste negentigjarige’? En is een negentigjarige pastoraal medewerker? Oh, wacht, het gaat om de móeder, en die heeft dus géén herseninfarct gehad, maar haar zoon wel, en dat is dus die Ed uit de lead, en die is pastoraal medewerker en Feyenoord-fan. Ook de andere lezer die ik het vroeg, moest puzzelen.

Want ik ging even twijfelen aan mezelf, omdat het zo leek op dat vorige voorbeeld, en dus dacht ik: misschien is dit wel gebruikelijker dan ik weet, en snappen andere lezers het wel. Maar niet dus. Met ‘dit’ bedoel ik dan: aan artikel waarin persoon X centraal staat beginnen vanuit het perspectief van persoon Y. In dit geval gaat het artikel over Ed, maar het begint vanuit het perspectief van zijn moeder. En net als bij het vorige geval speelt de inhoud een deuntje mee: het is logischer dat een 90-jarige een herseninfarct krijgt dan haar zoon.

Iets beter dan bij het Opzij-voorbeeld zie ik hier dat het een schrijf- en redigeerkwestie is:

• Schrijf: Ik denk dat de schrijver te zeer zijn eigen ervaringen chronologisch heeft verteld – hij is waarschijnlijk eerst tegen ma aangelopen, misschien is de afspraak wel via haar tot stand gekomen. En dus begint hij te vertellen over haar, ook al is dat voor een lezer niet logisch.
• Redigeer: Het begin van het artikel was misschien te redden geweest zonder die lead, die grotendeels standaard is voor de rubriek: de eerste zin en het aankondigende ‘deze week over’ staat er elke week. Daardoor presenteert de lead Ed nadrukkelijk als hoofdpersoon, en dat maakt het begin over iemand anders extra verwarrend.

Frappant, twee keer zo’n zelfde begin-puzzel in een artikel. Dus, ik herhaal: maak het je lezer makkelijk, vooral aan het begin!

Een tekst geeft een antwoord op een vraag. Die vraag, die heet ook wel de centrale vraag. Als je schrijft volgens het piramideprincipe, geeft de hoofdboodschap in één keer kernachtig antwoord op die centrale vraag, en de rest van de tekst werkt dat antwoord verder uit. Als je gaat schrijven, bepaal je vraag en antwoord in samenhang met elkaar, zo dat je de lezer het meest vooruit helpt.

Bij veel zakelijk schrijven speelt ook nog een andere vraag een rol, of meerdere zelfs: de onderzoeksvraag of -vragen. De opdrachtgever stelt aan het begin van het project een vraag, en vaak leidt de onderzoeker daarvan subvragen af om richting te geven aan het onderzoek. Soms, nee, váák, sluit de meest saillante hoofdboodschap daar niet op aan. Dat is een kwestie van voortschrijdend inzicht, of van pas weten wat de vraag ‘eigenlijk’ had moeten zijn als je weet wat het antwoord is – typerend voor adviseren.

Wat dan? Want je moet die historische vra(a)g(en) toch ook beantwoorden? Ja en nee:

• Ja: in een piramidale tekst komen de antwoorden op de onderzoeksvragen terecht in de onderbouwing van de hoofdboodschap, dus ergens in de piramide, ergens in de tekst, maar niet noodzakelijkerwijs in de historische vorm of volgorde.
• Nee: je bent als schrijver niet gebonden aan de historische vraag – het is geen proefwerk. zo lang je maar meer doet, voor de lezer/opdrachtgever: meer waarde toevoegen, hem verder helpen, zinvoller en nuttiger zijn. Het belang van de lezer/opdrachtgever op het moment van schrijven ‘overrulet’ de historische vraag. Als je gaat schrijven, bepaal je dus overnieuw welke vraag je tekst beantwoordt.

Een voorbeeld. In een organisatie gaat er op beleidsterrein X iets mis. De managers zijn daar verantwoordelijk voor. De hoogste baas huurt ene adviseur in voor een onderzoek naar het misgaan van X. De vraag die ze samen bepalen is: ‘Wat zijn de knelpunten voor het uitvoeren van X?’ De adviseur gaat aan de slag door vijf managers te interviewen (A, B, C, D en E). Die rapporteren in totaal zes knelpunten, zoals in de tabel.

Een keurig antwoord op de historische vraag is een opsomming van 1 t/m 6, of eventueel 3-1-2-4-5-6, op volgorde van belang. Maar je helpt de organisatie er meer mee als je hoofdboodschap luidt ‘Los knelpunt 3 op’ – althans, als dat oplosbaar is; die hoofdboodschap heeft minstens twee onderbouwende argumenten nodig: ‘het komt uit de interviews naar voren als veruit het belangrijkste knelpunt’ en ‘het is oplosbaar’.

Maar ‘los knelpunt 3 op’ is geen antwoord op de vraag ‘wat zijn de knelpunten?’ Nou, wat let je dan om de centrale vraag van de tekst aan te passen tot iets als ‘hoe zorgen we ervoor dat X verbetert?’ Ergens in de inleiding of in de bijlage met de methode van onderzoek kun je de historische vraag wel noemen, en als onderbouwing van het eerste argument noem je de andere knelpunten ook. De baas krijgt dus ook een antwoord op die ooit gestelde vraag – maar hij krijgt meer. En wat mij betreft is dat altijd de moeite waard.

In de Opzij van deze maand trof ik een alinea aan waar ik een tijdje op moest studeren om de interpretatie rond te krijgen. En dan vind ik het altijd interessant om te kijken hoe dat komt, dus wat heeft deze schrijver gedaan om mij als lezer een probleem te bezorgen? Dit is de alinea, het is de eerste van een interview met Sofie van den Enk (p. 18):

Een klassiek beeld: een man sluit iedere doordeweekse dag ’s ochtends vroeg het tuinhek achter zich. Zijn vrouw zwaait hem uit, twee kleine meisjes aan haar benen. Ze denkt rusteloos: dat wil ik ook. Dus volgde Sofie van den Enks (34) moeder nog een opleiding, klom op tot coördinator van de plaatselijke bejaardenzorg en misschien, peinst haar dochter, school er in haar wel een echte carrièrevrouw – als ze de kans had gekregen. Ware het niet dat op een dag een 14-jarige Sofie haar moeder verlamd in bed aantrof.

In de eerste plaats ben ik geneigd te denken dat een artikel over Sofie van den Enk zal starten met iets over Sofie van den Enk. Dus het was even schakelen om te beseffen dat deze hele alinea gaat over haar moeder. En dat schakelde gebeurde pas lezenderweg, en toen had ik dus al wat gemist c.q. niet begrepen. De essentie hiervan is dat het artikel mijn verwachtingen schaadt, en die verwachting is: aan het begin van een artikel waarin persoon X centraal staat, staat die persoon meteen ook al centraal’.

In combinatie met het volgende probleem gaf mijn verwachting een gekke interpretatie. Dat volgende probleem is dat dat in ‘dat wil ik ook’ een vage verwijzing is. Het verwijst zelfs helemaal nergens naar, niets concreets in de tekst. Vandaar dat ik het bij eerste lezing ‘ophing’ aan een klassiek beeld en dus interpreteerde als: een bestaan als thuismoeder met een werkende man en twee kleine kinderen. En aangezien ik daar bij eerste lezing dus nog dacht dat het over Sofie zou gaan, dacht ik: Sofie wilde dus zo’n klassiek gezin. Maar ten eerste gaat het dus niet over Sofie, en ten tweede verwijst dat naar buitenshuis werken, zo blijkt uit het vervolg van de alinea. Dat verwijst dus naar een impliciet idee achter ‘iedere doordeweekse dag ’s ochtends vroeg het tuinhek achter zich sluiten’.

Overigens is dat verwijzingsprobleem niet puur en alleen een kwestie van dat; het heeft er ook mee te maken dat een klassiek beeld voor mij iets nastrevenswaardigs heeft – als formulering dan, hè? Ik zie een mooi plaatje waarvan iemand zegt ‘dat wil ik ook’. Ook dat is een verwachtingenkwestie: ik verwacht dat het klassieke beeld een positieve en centrale rol gaat spelen in de tekst.

Dus: geschonden leesverwachtingen, een complexe verwijzing en nog wat lastige stijlzaken zoals dat ‘Sofie van denk Enks (34) moeder’ en deze paar zinnen kostten me enkele minuten. Mijn advies zou zijn: maak het je lezer wat makkelijker, vooral aan het begin!